sobota, 30 listopada 2013

Dąbrówka Mała w XVIII wieku

W niniejszym wątku gromadzić będę przyczynki do dziejów Dąbrówki Małej w XVIII wieku.

  • W początkach XVIII wieku właścicielem Dąbrówki Małej był Jan Jerzy ze Świętochłowic Kamieński vel Kamiński (1). W owych czasach decydowała się przynależność parafialna naszej osady. Dąbrówka, która od wieków należała do parafii czeladzkiej, od pewnego czasu była obsługiwana przez plebana z Bogucic. Przez wiele lat ksiądz Stanisław de Heldt Nawdziewicz, proboszcz parafii św. Stanisława w Czeladzi w latach 1706-1718, prowadził proces przed Sądem Biskupim w Krakowie.  Choć władza duchowna rozstrzygała kilkukrotnie, że wieś Dąbrówka należy do Czeladzi, dziedzic Jerzy Kamiński razem z poddanymi złożyli pisemne oświadczenie, że chcą należeć do Bogucic (2). Szczególny stosunek dziedzica do parafii bogucickiej wyraził się w fundacji, którą przeznaczył w 1711 roku na rzecz tamtejszego kościoła: "Fundacja piąta na Dąbrówce małej uczyniona przez śp. pana Jerzego Kamieńskiego na Msze św. in decima ibidem, gdzie ks(iądz) pleban bogucki bierze 7 ćwiertni owsa, a 5 żyta pod łąkę, za które quantum powinien odprawić każdy miesiąc Mszą św. jednę i aniwersarz w roku jeden prywatny za duszę pomienionego Pana Kamieńskiego któregokolwiek dnia; a to się stało roku 1711 in termino d(omini)ca 1 Adventu" (3).

  • Pretensje Czeladzi odrzucał również były dziedzic Dąbrówki, Adam Jymielowski (Wymieltowski?, Rymultowski?). Przy okazji ksiądz Knosała zauważa, że w piśmie z 18 listopada 1713 r. ów dziedzic używa określenia "Dąbrówka pod Milowicami", co sugeruje, że jeszcze wtedy Dąbrówka mogła być osadą mniejszą, mniej znaną i znaczącą od sąsiednich Milowic (4). Więcej o związkach Dąbrówki Małej z Milowicami w artykule Milowice i Dąbrówka Mała.

  • Ostatecznie, przynależność Dąbrówki Małej do parafii w Bogucicach potwierdzają XVIII-wieczne protokoły wizytacyjne:
    - 1720 - w protokole sporządzonym po wizytacji parafii bogucickiej, która miała miejsce 9 listopada 1720 r., czytamy: "Ad hanc ecclesiam iure parochiali spectant villae hae: Bogucice, Katowice, Załęze, Dąbrówka, Brwinow, Chada Dąbrowa, ex quibus pro confessione paschali numerantur personae 400 vel plus." (Do parafii należą Bogucice, Katowice, Załęże, Dąbrówka, Brynów, Chada Dąbrowa, razem około 400 osób zobowiązanych do spowiedzi wielkanocnej)  (5),
    - 1756 - sprawozdanie z wizytacji z 1756 r. zawiera informację, że do parafii bogucickiej należy sołectwo zwane Dąbrówka ("scultetia dicta Dąbrówka") (4),
    - 1792 - 28 września 1792 r. ks. Franciszek Bartuzel, generalny wizytator dekanatu bytomskiego, notuje w sprawozdaniu: "Do tego kościoła [Bogucice] należą wsi 4 w ziemi Najjaśniejszego Króla Pruskiego będące, to jest: Bogucice, w której kościół stoi, Katowice ad meridiem versus occidentem, Załęże ad occidentem, Dąbrówka ad orientem przy granicy polskiej." (6).

  • Lech Szaraniec podaje, że w 1714 roku właścicielką młyna w Dąbrówce Małej była Katarzyna Młynarzanka. Prawdopodobnie chodzi jednak o młyn w Milowicach (Ludwik Musioł w monografii Bogucic zamieścił uwagę: "W r. 1714 »Catharina Młynarzanka de Milowice«") (7). Młyn na Brynicy w rejonie przysiółka Pod Młynem zaznaczono na mapach, które przytoczyłem w niniejszym artykule.

niedziela, 17 listopada 2013

O początkach parafii i kościoła św. Antoniego

Przypadająca dziś 101. rocznica poświęcenia kościoła św. Antoniego daje sposobność do przypomnienia historii powstania parafii i świątyni w Dąbrówce Małej. Niniejszy wpis osnuję na artykule ks. Józefa Gawora, opublikowanym w Gościu Niedzielnym w 1962 r., rozszerzając go o inne źródła (1).

Kościół św. Antoniego w Dąbrówce Małej (2012). Źródło: Jemy - www.encyklo.pl.

Staraniem ks. Ludwika Skowronka, proboszcza z Bogucic, oraz społeczności Dąbrówki Małej marzenie o własnej parafii poczęło iścić się w 1907 roku. 3 lutego roku onego, z inicjatywy naczelnika gminy Konrada Sidło (Schidlo), zawiązano komitet budowy kościoła w Dąbrówce. Obok naczelnika w skład komitetu weszli: spedytor Galwas, rendant Świertnia, naczelnik straży pożarnej Pietrzyba oraz restaurator Cieślik.

W dzień św. Mikołaja - 6 grudnia 1907 r. - ks. Ludwik Skowronek po raz pierwszy poruszył myśl budowy kościoła w Dąbrówce Małej w piśmie skierowanym do biskupa wrocławskiego, kardynała Georga Koppa. Potrzebę budowy uzasadnił następującymi argumentami:
  1. wysoka liczba wiernych parafii bogucickiej (27 000) utrudnia pracę duszpasterską. Wzrost liczby ludności związany był głównie z rozwojem przemysłu i powstawaniem nowych miejsc pracy. Pod koniec XIX w. podobne okoliczności nakłoniły ks. Skowronka do utworzenia w Załężu osobnej parafii.
  2. wysoka liczba mieszkańców gminy Dąbrówka Mała. W 1907 roku Dąbrówka z Burowcem liczyła 7047 katolików, 288 protestantów i 53 Żydów. Pięć lat wcześniej liczby te wynosiły odpowiednio 3884, 72, 23 dla Dąbrówki i 2217, 93, 30 dla Burowca (2).
  3. niewygodna odległość Dąbrówki Małej od Bogucic (ok. 3 km).
  4. korzystna koniunktura gospodarcza, gdyż hrabia Thiele-Winckler wyraził zgodę podarowania gruntu pod budowę nowego kościoła w sierpniu 1907 r. pod warunkiem, że budowa będzie rozpoczęta w ciągu trzech lat.
  5. wyjątkowo pozytywny stosunek do budowy kościoła ówczesnego naczelnika gminy Dąbrówka Mała, Konrada Sidły. Ów naczelnik za zasługi przy budowie kościoła został odznaczony przez papieża Piusa X orderem "Pro Ecclesia et Pontifice" (3).
W odpowiedzi na pismo kardynał Kopp polecił bogucickiemu proboszczowi przedłożenie Kurii dokładnego uregulowania darowizny gruntu oraz projektu nowego kościoła wraz z planem pozyskania środków finansowych. 

W święto Trzech Króli - 6 stycznia 1909 roku - ks. Skowronek pisze po raz wtóry do Wrocławia. W piśmie stwierdza, że parafia św. Szczepana w Bogucicach liczy już 28 000 wiernych na skutek przyrostu ludności w Dąbrówce Małej o 1 000 osób. Stwierdza również, że dysponuje kapitałem 22 000 marek na budowę kościoła, zebranych z ofiar wiernych, oraz 7 000 marek ofiary osobistej Konrada Sidły. Pomnę w tym miejscu, że na długiej liście fundatorów znaleźli się m.in. kardynał Georg Kopp, ks Ludwik Skowronek, hrabia Franz Hubert von Thiele-Winckler, Zakłady Hohenlohego, spółka Georg von Giesches Erben, Sklorz - właściciel majątku w Wełnowcu, Frycowski - restaurator z Dąbrówki Małej oraz kupcy - Porwoł i Richter.

W wigilię Bożego Narodzenia - 24 grudnia 1909 r. - ks. Skowronek wysyła do Wrocławia pierwszy projekt przyszłego kościoła, wykonany przez brata franciszkańskiego Mansweta Fromma. Koszt budowy obliczono na 433 000 marek. Ostatecznie projekt został odrzucony.

Pierwszy projekt kościoła w Dąbrówce Małej (daw. Eichenau) autorstwa franciszkanina Mansweta Fromma, autora m.in. bazyliki i klasztoru w Panewnikach, kaplicy cmentarnej w Bogucicach. Źródło: kattowitz1900 - forum.gkw24.pl.

W czerwcu 1910 r. wysłano drugi projekt, który doczekał się już realizacji. Koszt budowy, szacowany wstępnie na 220 000 marek, urósł do 313 000 marek. Projekt przygotowali architekci Józef Meyers i R. Fischer, prawdopodobnie w oparciu o pracę Johannesa Franciskusa Klompa, architekta z Dortmundu. W archiwum Kurii archidiecezjalnej w Katowicach zachowała się obszerna korespondencja, z 1915 roku, w której Klomp zgłasza pretensje, że do budowy kościoła wykorzystano jego projekt, przygotowany na konkurs, który ostatecznie się nie odbył.

Zdjęcie makiety kościoła św. Antoniego w Dąbrówce Małej (daw. Eichenau). Źródło: kattowitz1900 - forum.gkw24.pl.