Kosiarz na łące, czyli o herbie Dąbrówki Małej

Dziś zdań kilka, abo więcej, na temat herbu Dąbrówki Małej. Tak jak figury św. Barbary i św. Floriana w parafialnym kościele przypominają nam o górniczo-hutniczej przeszłości Dąbrówki, tak jej godło wskazuje na niegdysiejszy, wiejski charakter osady.
Herb, jak zauważył prof. Marian Gumowski, jest wyrazem samorządu. W miastach powstawał więc dopiero po lokacji, czyli po nadaniu prawa miejskiego, a we wsiach po otrzymaniu przez nie samorządu, a więc sołectwa i rady gminnej. Wtedy gmina stawała się jednostką zdolną do działań prawnych, wobec czego musiała mieć kancelarię, a to powodowało konieczność sprawienia pieczęci. Pieczęć zaś winna była mieć na stemplu wyryte jakieś godło, danej wsi odpowiadające, oraz legendę zawierającą nazwę miejscowości (gminy) i powiatu (1).

Herb Dąbrówki Małej umieszczony na elewacji remizy Ochotniczej Straży Pożarnej (2013).

Najstarsza znana pieczęć Dąbrówki Małej pochodzi z inwentarza parafii bogucickiej, sporządzonego 26 marca 1816 roku. Pieczęć odcisnął na dokumencie ówczesny sołtys gminy. Godło przedstawia wieśniaka w przewiązanej w pasie koszuli i kapeluszu na głowie koszącego trawę, zaś legenda zawiera napis: GEM. KLEIN DOMBROWKA (2).

Herb Dąbrówki Małej - obok herbów Roździenia, Szopienic i Janowa - zdobi okładkę miesięcznika Roździeń.

Tak o herbie i pieczęciach Dąbrówki Małej pisał przed wojną prof. Gumowski (3):

Mała Dąbrówka – osada przemysłowa w pow. katowickim, posiada własny herb, wyobrażający wieśniaka z kosą w ręku, koszącego łąkę. Widoczny zaś jest na dwóch pieczęciach niemieckich, z których starsza pochodzi z połowy XIX wieku i nosi napis: GEMEINDE KL. DOMBROWKA * (25 mm). Oryginalny jej tłok znajduje się w Archiwum aktów dawnych w Warszawie. Pieczęcie z końca XIX wieku, jak gminnego Związku ubogich, są bezherbowe, a pieczęć egzekutora gminnego nosi orła pruskiego. W ostatnich latach panowania narzucił rząd pruski dla gminy nazwę Eichenau, a to pociągnęło za sobą zmianę pieczęci. Herb jednak, kosiarz na łące, pozostał nadal, tylko w napisie nowej pieczęci gminnej dano: GEMEINDE EICHENAU ) * KREIS KATTOWITZ (35 mm), ale i ten tłok powędrował do wymienionego archiwum w Warszawie. Poza tym znane są bezherbowe pieczęcie z nazwą „Eichenau” zarządu szkolnego, zarządu dóbr, oraz pieczęć urzędu stanu cywilnego z orłem pruskim. Za polskich czasów nazwa Małej Dąbrówki wróciła z powrotem, a pierwszą pieczęcią tego rodzaju była pieczęć lokalnej Rady ludowej z orłem polskim. Herb jednak dawny nie stracił znaczenia i umieszczony został na dwóch nowszych pieczęciach gminnych do dziś dnia używanych. Jedna, do atramentu, ma napis: GMINA DĄBRÓWKA – MAŁA ) * Powiat Katowicki * (34 mm). Druga jest do laku i nosi napis: ZARZĄD GMINNY MAŁA –DĄBRÓWKA ) * POW. KATOWICKI * (34 mm). Inne pieczęcie gminne są bezherbowe i mają sam tylko napis na stemplu, są to pieczęć listowa gminy, pieczęć kasy gminnej i Funduszu Pracy. Herb na opisanych wyżej pieczęciach użyty może być oddany w barwach i mieć czarno ubranego wieśniaka, niebieską kosę o czarnym drzewcu, zieloną łąkę i białe tło.

Szerszy przegląd pieczęci, opracowany przez dr Małgorzatę Kaganiec, ująłem w poniższej tabeli.

Przegląd pieczęci Dąbrówki Małej
	Okres	Średnica	Godło	Legenda
1.	26.03.1816	owal 18:21 mm	Wieśniak w przewiązanej w pasie koszuli i kapeluszu na głowie kosi trawę.	GEM(einde) KLEIN DOMBROWKA
2.	1868-1903	25 mm	Wieśniak odziany w sięgającą pasa kurtkę i spodnie kosi trawę.	GEMEINDE KL(ein) DOMBROWKA
3.	1873-1900	24 mm	j.w.	GEMEINDE KL(ein) DOMBROWKA
4.	1905	32 mm	j.w.	GEMEINDE Eichenau, Kr(eis) Kattowitz
5.	1905-1910	32 mm	j.w.	Gemeinde-Vorstand Eichenau, Kreis Kattowitz
6.	1911-1920	34 mm	j.w.	GEMEINDE EICHENAU KREIS KATTOWITZ
7.	1920-1922	35 mm	j.w.	GEMEINDE EICHENAU Kreis Kattowitz
8.	1922-1935	35 mm	j.w. (ilustracja poniżej)	GMINA MAŁA DĄBRÓWKA Powiat Katowicki
9.	1935-1939	34 mm	j.w.	GMINA DĄBRÓWKA MAŁA / POWIAT KATOWICKI
10.	1935-1939 (do laku)	34 mm	j.w.	ZARZĄD GMINNY MAŁA - DĄBRÓWKA / POW(iat) KATOWICKI
Źródło: Małgorzata Kaganiec, Pieczęcie i godła gminne dzisiejszych Katowic w: Katowice: środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo. T. 2, pod red. Antoniego Barciaka, Ewy Chojeckiej, Sylwestra Fertacza, Muzeum Historii Katowic, Katowice 2012, s. 626.

Pieczęć gminna z ok. 1895 r.
Zdjęcie udostępnił Michał Bulsa.

Pieczęć gminna z lat 1922-1935.
Źródło: Małgorzata Kaganiec, Pieczęcie i godła gminne dzisiejszych Katowic..., op. cit., s. 626.

Co ciekawe, pieczęć z 1816 roku posiada w godle kosiarza w kapeluszu (szczegół ten zawiera również herb z pracy prof. Gumowskiego, który umieściłem w prawym górnym rogu niniejszego bloga, herb na remizie strażackiej i godło na okładce Roździenia). Na późniejszych pieczęciach wieśniak występuje bez okrycia głowy. Zwraca też uwagę zmienna pisownia nazwy gminy - "Mała Dąbrówka" lub "Dąbrówka Mała".

Herb gminy Mała Dąbrówka na znaczku opłaty administracyjnej oraz stemplu.
Źródło: Allegro.pl (nr aukcji 2261481803).

Podczas II wojny światowej władze okupacyjne usunęły z pieczęci godła gminne, zastępując je emblematami nazistowskimi. Po wojnie pieczęcie gminne wycofało rozporządzenie z 20 marca 1950 roku o likwidacji samorządu terytorialnego (4).
W 1951 r. Dąbrówka Mała weszła w skład powiatu miejskiego Szopienice, a w 1960 r. została włączona do Katowic. Herb Dąbrówki Małej jest więc dziś jednym ze śladów dawnej odrębności administracyjnej naszej miejscowości.

---

Źródła:
(1) Marian Gumowski, Herby i pieczęcie miejscowości wojew. śląskiego, Instytut Śląski, Katowice 1939, s. 5 oraz Małgorzata Kaganiec, Pieczęcie i godła gminne dzisiejszych Katowic w: Katowice: środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo. T. 2, pod red. Antoniego Barciaka, Ewy Chojeckiej, Sylwestra Fertacza, Muzeum Historii Katowic, Katowice 2012, s. 617-619.
(2) Jerzy Moskal, ...Bogucice, Załęże et nova villa Katowice: rozwój w czasie i przestrzeni, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1993, s. 22 oraz Małgorzata Kaganiec, Pieczęcie i godła gminne dzisiejszych Katowic..., op. cit., 626 (opis pieczęci).
(3) Marian Gumowski, Herby i pieczęcie miejscowości wojew. śląskiego..., op. cit., s. 168.
(4) Małgorzata Kaganiec, Pieczęcie i godła gminne dzisiejszych Katowic..., op. cit., 618.