Ziegelofen, czyli o Dąbrówce na mapie Pezolda (1726)

W zbiorach kartograficznych Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie znajduje się mapa Brynicy i jej nadbrzeżnych okolic (od wsi Zendek aż do ujścia rzeki do Czarnej Przemszy w Mysłowicach), wykonana w czerwcu 1726 r. przez Daniela Pezolda (1). Przypomnijmy, że Brynica stanowiła wówczas granicę pomiędzy księstwem siewierskim i ziemią śląską. Pezold wyróżnił dwa obszary na prawym (śląskim) brzegu rzeki, o które toczyły się spory graniczne: grunty jakubowickie, do których prawa rościła sobie Czeladź oraz las w sąsiedztwie siewierskiej wsi Zendek (2). W związku z tym, że przy okazji wykreślono inne nadbryniczne miejscowości, mapa może stanowić interesujące źródło do ich XVIII-wiecznej historii.

Mapa Daniela Pezolda z 1726 r. (Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Zbiór Kartograficzny sygn. AD 4.15) (1).

Na mapie zaznaczono również i naszą Dąbrówkę (Dambrowcke) oraz sąsiednie Milowice (Milowitz). Podobnie jak na innych planach z tego okresu, na bocznym ramieniu Brynicy zaznaczono młyn w Dąbrówce (Mühle). Nieopodal niego wskazano zaś Ziegelofen, czyli piec do wypalania cegieł. Należy przypuszczać, że był to polowy piec cegielny, który powstał dla doraźnych potrzeb tutejszego dworu czy folwarku. Możemy sobie wyobrazić, jak z wydobytej w okolicy gliny doświadczony strycharz formował cegły, suszył je, a następnie wypalał właśnie w takim, specjalnie do tego celu wybudowanym piecu (3).

Fragment mapy Pezolda obejmujący Dąbrówkę z młynem i piecem do wypalania cegieł, Milowice oraz młyn w Pogoni (Pogonier Mühl). Warto też zwrócić uwagę na charakterystyczny staw, leżący przy drodze ku Siemianowicom (1).

Co ciekawe, dwieście lat później, w pierwszej połowie XX wieku, również Pod Młynem funkcjonowała, już na większą skalę i przy użyciu nowocześniejszych technologii produkcji, cegielnia parowa (Dampfziegelei). Jej właścicielem był Emanuel Rak (4).

Cegielnia parowa w Dąbrówce Małej na mapie z 1933 r. Ówczesny jej adres to Młyńska 28 (5).

Ogłoszenie reklamowe cegielni Emanuela Raka, opublikowane w 1932 r. w jednodniówce, wydanej z okazji 20. rocznicy powstania Towarzystwa Śpiewu im. "Wanda".

---

Źródła i przypisy:
(1) Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Zbiór kartograficzny AD 4.15 (zgoda na publikację w piśmie OD5.841.672.2015 z 10 listopada 2015 r.). Dziękuję serdecznie Panom Januszowi Hetmańczykowi, autorowi monografii Dobieszowic oraz Karolowi Zglińskiemu, Kierownikowi Sekcji Reprografii i Digitalizacji AGAD w Warszawie za pomoc w udostępnieniu mapy Daniela Pezolda.
(2) Janina Stoksik, Siewierz i księstwo siewierskie w XVII- i XVIII-wiecznych przekazach kartograficznych w: Siewierz, Czeladź, Koziegłowy. Studia i materiały z dziejów Siewierza i księstwa siewierskiego, praca zbiorowa pod red. Feliksa Kiryka, Katowice 1994, s. 606-607.
(3) Więcej informacji na temat dawnego wyrobu cegieł w artykule Elżbiety Wijas-Grocholskiej pt. "Wiejskie budownictwo murowane z cegły - tynkowane".
(4) Emanuel Rak, jako właściciel cegielni parowej w Dąbrówce Małej, występuje wielokrotnie w księgach handlowych. Wśród właścicieli zakładu występują również Edmund Rak (zob. Gazeta Urzędowa Powiatu Katowickiego nr 43, Katowice 1932, s. 181), Fr. Cichoń (zob. Przewodnik gospodarczy województw: kieleckiego, krakowskiego i śląskiego 1938, s. 265) i L. Czosnek (zob. księgi handlowe z lat 1941 i 1942).
(5) Spis abonentów sieci telefonicznych Dyrekcji Okręgu Poczt i Telegrafów w Katowicach na 1939 r., Warszawa 1939, s. 21: "Cegielnia Parowa Em. Rak, wł. L. Drosnek, Mała Dąbrówka, Młyńska 28". W pisowni nazwiska właściciela wystąpił prawdopodobnie błąd i powinno być "L. Czosnek".