Dąbrówka Mała w XVIII wieku

W niniejszym wątku gromadzić będę przyczynki do dziejów Dąbrówki Małej w XVIII wieku.

• W początkach XVIII wieku właścicielem Dąbrówki Małej był Jan Jerzy ze Świętochłowic Kamieński vel Kamiński (1). W owych czasach decydowała się przynależność parafialna naszej osady. Dąbrówka, która od wieków należała do parafii czeladzkiej, od pewnego czasu była obsługiwana przez plebana z Bogucic. Przez wiele lat ksiądz Stanisław de Heldt Nawdziewicz, proboszcz parafii św. Stanisława w Czeladzi w latach 1706-1718, prowadził proces przed Sądem Biskupim w Krakowie.  Choć władza duchowna rozstrzygała kilkukrotnie, że wieś Dąbrówka należy do Czeladzi, dziedzic Jerzy Kamiński razem z poddanymi złożyli pisemne oświadczenie, że chcą należeć do Bogucic (2). Szczególny stosunek dziedzica do parafii bogucickiej wyraził się w fundacji, którą przeznaczył w 1711 roku na rzecz tamtejszego kościoła: "Fundacja piąta na Dąbrówce małej uczyniona przez śp. pana Jerzego Kamieńskiego na Msze św. in decima ibidem, gdzie ks(iądz) pleban bogucki bierze 7 ćwiertni owsa, a 5 żyta pod łąkę, za które quantum powinien odprawić każdy miesiąc Mszą św. jednę i aniwersarz w roku jeden prywatny za duszę pomienionego Pana Kamieńskiego któregokolwiek dnia; a to się stało roku 1711 in termino d(omini)ca 1 Adventu" (3).


• Pretensje Czeladzi odrzucał również były dziedzic Dąbrówki, Adam Jymielowski (Wymieltowski?, Rymultowski?). Przy okazji ksiądz Knosała zauważa, że w piśmie z 18 listopada 1713 r. ów dziedzic używa określenia "Dąbrówka pod Milowicami", co sugeruje, że jeszcze wtedy Dąbrówka mogła być osadą mniejszą, mniej znaną i znaczącą od sąsiednich Milowic (4). Więcej o związkach Dąbrówki Małej z Milowicami w artykule Milowice i Dąbrówka Mała.


• Ostatecznie, przynależność Dąbrówki Małej do parafii w Bogucicach potwierdzają XVIII-wieczne protokoły wizytacyjne:
  - 1720 - w protokole sporządzonym po wizytacji parafii bogucickiej, która miała miejsce 9 listopada 1720 r., czytamy: "Ad hanc ecclesiam iure parochiali spectant villae hae: Bogucice, Katowice, Załęze, Dąbrówka, Brwinow, Chada Dąbrowa, ex quibus pro confessione paschali numerantur personae 400 vel plus." (Do parafii należą Bogucice, Katowice, Załęże, Dąbrówka, Brynów, Chada Dąbrowa, razem około 400 osób zobowiązanych do spowiedzi wielkanocnej)  (5),
  - 1756 - sprawozdanie z wizytacji z 1756 r. zawiera informację, że do parafii bogucickiej należy sołectwo zwane Dąbrówka ("scultetia dicta Dąbrówka") (4),
  - 1792 - 28 września 1792 r. ks. Franciszek Bartuzel, generalny wizytator dekanatu bytomskiego, notuje w sprawozdaniu: "Do tego kościoła [Bogucice] należą wsi 4 w ziemi Najjaśniejszego Króla Pruskiego będące, to jest: Bogucice, w której kościół stoi, Katowice ad meridiem versus occidentem, Załęże ad occidentem, Dąbrówka ad orientem przy granicy polskiej." (6).


• Lech Szaraniec podaje, że w 1714 roku właścicielką młyna w Dąbrówce Małej była Katarzyna Młynarzanka. Prawdopodobnie chodzi jednak o młyn w Milowicach (Ludwik Musioł w monografii Bogucic zamieścił uwagę: "W r. 1714 »Catharina Młynarzanka de Milowice«") (7). Młyn na Brynicy w rejonie przysiółka Pod Młynem zaznaczono na mapach, które przytoczyłem w niniejszym artykule.


• Dąbrówkę Małą zaznaczono na mapach Johanna Wolfganga Wielanda z 1736 roku. Znajdziemy ją na mapach Księstwa Opolskiego i Księstwa Raciborskiego (mapy dostępne w Mapniku). Na mapie Księstwa Raciborskiego w nazwie osady użyto określenia Celari, które nawiązuje do nazwiska właściciela Dąbrówki w drugiej połowie XVII wieku (więcej w Dąbrówka Celarego).
  
  

  

  Dąbrówka Mała na mapie Księstwa Opolskiego Wielanda z 1736 r.

  

  Dąbrówka Mała na mapie Księstwa Raciborskiego Wielanda z 1736 r.



• W miejscu, gdzie w Bogucicach wznosi się kaplica cmentarna (zbudowana w 1910 r. według projektu Mansweta Fromma, autora pierwszego projektu kościoła w Dąbrówce Małej) stał ongiś kościółek filialny pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny. W kościółku "Na Górce" znajdował się słynący łaskami obraz Matki Boskiej Boguckiej, zanim został przeniesiony do parafialnego kościoła św. Szczepana. W 1741 roku w podziemiach kościółka "Na Górce" pochowana została dziedziczka z Dąbrówki Małej, szlachcianka Eleonora Pelkowa (8).


• W połowie XVIII wieku właścicielem Małej Dąbrówki był Jan Krzysztof Mieroszewski, pierwszy ordynat mysłowicki. Osada należała do niego już w 1725 r. (9) Ów Mieroszewski figuruje również na sporządzonej w latach 1748-49 mapie von Wredego. Ponadto "Czerwona księga" Mysłowic (księga miejska zawierająca zapisy z lat 1590-1762) zawiera dwa pisma z lat 1753-54, w których Jan Krzysztof Mieroszewski tytułuje się jako "Starosta i Sędzia Grodzki Księstwa Siewierskiego, Pan Państwa Mysłowskiego i Dóbr Kuźnicy Boguckiej, Brzezinki, Michałkowic, Dąbrówki i Załęża" (10).
  
  Mieroszewscy herbu Ślepowron - polska rodzina pochodząca z Mazowsza - posiadali liczne włości na pograniczu śląsko-małopolskim. Około 1498 r. w Jakubowicach (wsi leżącej między Siemianowicami, Czeladzią i Dąbrówką Małą) osiadł Mikołaj "Baraniec" Mieroszewski. Jego wnuk, Krzysztof I, dziedzic Jakubowic, Michałkowic i Siemianowic, ożenił się z Jadwigą z Benedyktowic Salomon, która wniosła do rodziny dobra mysłowickie. Bratanek Krzysztofa I, Krzysztof II, w celu zahamowania procesu rozdrabniania dóbr mysłowickich 26 listopada 1678 r. ustanowił tzw. ordynację mysłowicką, zwaną również majoratem. Ordynacja obejmowała Mysłowice, Brzęczkowice, Szopienice, Roździeń i Bogucice. Pierwszym ordynatem został rzeczony Jan Krzysztof Mieroszewski, bratanek Krzysztofa II. Prócz majoratu Jan Krzysztof był właścicielem Michałkowic, Kuźnicy Boguckiej, Katowic, Dąbrówki, Brzezinki, Załęża. W 1720 r. założył pod Katowicami osadę Janów (jej nazwa pochodzi od imienia założyciela). Jan Krzysztof zmarł 14 maja 1755 r. Ordynację przejął bratanek Józef, zaś dobra nie wchodzące w skład ordynacji (m.in. Michałkowice, Kuźnicę Bogucką i Załęże) otrzymała córka Jana Krzysztofa, Józefa Maria. Częste zmiany właścicieli osad nie były w ówczesnych czasach niczym nadzwyczajnym. Starczy wspomnieć, że Jan Krzysztof Mieroszewski był dwukrotnym właścicielem Katowic. Kupił je w 1698 i tego samego roku odsprzedał, by ponownie nabyć je w 1736 r. Wspomnę jeszcze o dwóch braciach Jana Krzysztofa: Jerzy Antoni został duchownym i był proboszczem w Michałkowicach, Mysłowicach i Bogucicach, zaś Kazimierz był właścicielem m.in. Małobądza i Gzichowa, w którym wzniósł w 1702 r. pałac (dziś siedziba Muzeum Zagłębia w Będzinie) (11).
  
  Około roku 1836 Dąbrówka Mała ponownie znalazła się w rękach Mieroszewskich. Nabył ją Aleksander Mieroszewski. Siódmy z kolei ordynat w tutejszym dworze urządził sobie jedną z licznych siedzib. Jego lekkomyślność i niegospodarność doprowadziły do sprzedaży rodowej ordynacji. Zgodnie z umową, zawartą 4 czerwca 1838 r. w Dąbrówce Małej, Aleksander Mieroszewski przekazał dobra ordynacji mysłowickiej w "wieczystą dzierżawę" Marii Winckler, działającej w imieniu swego męża Franciszka. Ostatecznie, 11 maja 1839 r., ordynacja została zamieniona na ordynację pieniężną, a odsetki od zdeponowanej sumy miał otrzymywać co roku każdy ordynat. Maria i Franciszek Wincklerowie kupili od Aleksandra także majątek Dąbrówka Mała (12).


• Kolejny właściciel Dąbrówki Małej, niejaki von Szetinsky, wymieniony jest w "Tabelach podatku gruntowego i ludności wsi śląskich z około 1765 roku". Dokument zawiera dane katastralne z lat 1743-1748, dane dotyczące struktury społecznej i zawodowej ludności wiejskiej z połowy lat pięćdziesiątych XVIII w. oraz wykaz właścicieli z lat 1763-1764 (13). Dla porównania zestawiłem dane dla Dąbrówki Małej i kilku wybranych miejscowości, leżących wówczas w powiecie bytomskim (kolor niebieski) i pszczyńskim (kolor żółty):
  
  

  Dane katastralne, struktura społeczna i właściciele wybranych miejscowości ok. 1765 r.
  Nazwa miejscowości	A	B	C	D	E	F	G	H	Właściciel
  Dąbrówka Mała (Klein Dombrowka)	1979	2,19,4	1,2,11	-	-	1	12	3	v. Szetinsky
  Dąb (Damb)	1706	4,6,4	8,3,9	12	14	1	12	-	Matth. Bugdezky
  Siemianowice (Schimianowitz)	4009	5,16,4	4,19,11	7	16	-	3	-	Franz. Ludw. Gr. v. Henckel
  Dąbrówka Wielka (Gross Dombrowka)	6314	8,19,3	20,6,1	6	31	1	5	-	Kämmerei zu Beuthen
  Bogucice (Bogutzitz)	4598	6,7,6	7,5,6	-	36	-	5	3	v. Mieroschowsky
  Kuźnica Bogucka (Bogutzkerhammer)	6275	8,21,4	7,0,10	-	73	-	1	14	v. Schwellengrebel
  Roździeń (Rozdzien)	4121	5,16,1	3,19,11	-	25	-	-	5	v. Mieroschowsky
  Szopienice (Schopiennitz)	3718	5,6,5	2,14,1	-	16	-	-	-	v. Mieroschowsky
  Objaśnienia: A - wartość katastralna miejscowości w reichstalerach; 1 Reichstaler (Rtl.) = 24 Gutegroschen (Ggr.) = 288 Pffenig (Pf.) B - miesięczna kwota podatku od gruntów dworskich (dominialnych); dane w kolejności Rtl., Ggr., Pf. C - miesięczna kwota podatku od gruntów chłopskich (rustykalnych); dane w kolejności Rtl., Ggr., Pf. D - liczba kmieci (Hüfner oder Bauern), E - liczba zagrodników (Gärtner), F - liczba ludzi wolnych (Freileute), G - liczba chałupników i komorników (Häusler und Hausleute), H - w tym liczba rzemieślników (Handwerker)
  Źródło: Opracowanie własne na podstawie Tabele podatku gruntowego i ludności wsi śląskich z około 1765 roku, oprac. Zbigniew Kwaśny i Jan Wosch, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, 1975.



• Ponownie nazwisko Szetyński pojawia się w protokole wizytacyjnym parafii bogucickiej z 1792 r. Wśród fundatorów kościoła w Bogucicach wymieniony jest Karol de Szetinski: "Fundacja pierwsza śp. pana Karola de Szetinski pana dziedzicznego na małej Celary Dąbrówce w roku 1790, który dał i darował na fundację wieczną, ad censum irredimibilem 400 twardych po 4 od sta, która prowizja uczyni w sumie na rok 16 twardych; z których obligacja jest taka: [1.] Najprzód: każdego roku jeden aniwersarz 22 Octob(ris) z dwiema kapłanami zaproszonemi, na który legowano 5 twardych. 2. Kościołowi za światło i aparat 1 twardy. 3. Organista z ubogiemi bierze 1 twardy. 4. Od wymienienia duszy jego i żony 1 twardy. 5. Za ostatek, co zbywa od wydatku pomienionej sumy od kapitału, powinien ks(iądz) pleban odprawić Mszy św. 23 quolibet anno" (14).


• Z pracy "Beyträge zur Beschreibung von Schlesien" Friedricha Alberta Zimmermanna z 1783 roku wynika, że właścicielem Dąbrówki Małej był wówczas niejaki von Joliński. Osada posiadała jeden folwark, 13 pozostałych domów i 73 mieszkańców (15).
  
  

  

  Opis Dąbrówki Małej w pracy F. A. Zimmermanna (1783).



• Dąbrówka Mała na mapie Mappa szczegulna Woiewodztwa Krakowskiego i Xięstwa Siewierskiego z 1787 r. (mapa dostępna w Mapniku):





Wieś Dąbrówka na mapie z 1787 roku.



• W poniższej tabeli ująłem liczbę chrztów w poszczególnych miejscowościach parafii bogucickiej (1738-1860, chrzty z XVIII w. oznaczyłem kolorem zielonym). Dane pochodzą z prac Jacka Siebla, który w oparciu o zapisy ksiąg metrykalnych zbadał rozwój demograficzny i przemiany struktury społeczno-zawodowej ludności parafii bogucickiej w latach 1738-1860 (16).
  
  

  Liczba chrztów w parafii bogucickiej w latach 1738-1860
  	Bogucice*	Katowice**	Załęże***	Dąbrówka
  1738-1740	27	41	21	18
  1741-1750	91	132	94	37
  1751-1760	88	153	136	54
  1761-1770	150	187	173	58
  1771-1780	134	158	118	44
  1781-1790	176	223	149	58
  1791-1800	226	309	187	107
  1801-1810	235	322	200	99
  1811-1820	236	286	252	144
  1821-1830	371	418	352	263
  1831-1840	517	494	392	301
  1841-1850	836	787	597	409
  1851-1860	1313	1397	958	865
  * Bogucice wraz z Zawodziem ** Katowice wraz z Brynowem, Kuźnicą Bogucką i Kopaninami *** Załęże wraz z Załęską Hałdą Źródło: opracowanie własne na podstawie Jacek Siebel, Ludność parafii bogucickiej (województwo śląskie) w latach 1738-1860 (na podstawie ksiąg metrykalnych), Muzeum Historii Katowic, Katowice 2012, s. 148.

---

Źródła i przypisy:

(1) Z 1702 r. pochodzi informacja, że ojcem chrzestnym Jerzego Ferdynanda Paczyńskiego został Jan Jerzy Kamieński z Małej Dąbrówki ("de parva Dąbrówka") - http://myszkowscy.pl/r313.html (dostęp 30.11.2013 r.).
(2) Czesław Ryszka, Czeladź: 750 lat Kościoła i Parafii św. Stanisława Biskupa i Męczennika, Czeladź 2010, s. 119.
(3) Józef Pater, Protokoły wizytacyjne dekanatu bytomskiego z lat 1792-1793, Wydawnictwo Historyczne, Poznań 2003. s. 89.
(4) Josef Knosalla, Dekanat Beuthen O/S in seinem Schlesischen Teil, Katowice 1935, s. 527.
Fragment pracy ks. Knosały dot. Dąbrówki Małej (s. 527-528):

Der Pfarrer von Czeladź hat um 1710 die durchaus unbegründete und leichtfertige Behauptung aufgestellt, das Dorf Dąbrówka sei zuständing zur Pfarrkirche von Czeladź. In den folgenden ziemlich umfangreichen Nachforschungen zur Klärung der Sache hat ein ehemaliger Grundherr von Dąbrówka, der 70jährige Adam Jymielowski (Wymieltowski? Rymultowski?) die Behauptung des Pfarrers zurückgewiesen; in dem betreffenden Schriftstück vom 18. November 1713 spricht er von Dąbrówka bei Milowice. Man gewinnt also den Eindruck, dass Dąbrówka kleiner oder unbekannter oder bedeutungsloser war, als das benachbarte Milowice. Einen ähnlichen Gedanken bringt zum Ausdruck der Kirchenvisitationsbericht von 1756, der zu den Parochialdörfern von Bogucice zählt scultetia dicta Dąbrówka. Das heutige Dorf war demnach 1756 eine Scholtissei, ein grösseres Gehöft, kein Dorf, Erst spater entwickelte sich aus der Scholtissei eine grössere Ortschaft, die noch später ein Kirchort wurde.
Wiederum war es Pfarrer Ludwig Skowronek von Bogucice, der am 1. April 1911 die Erhebung der Gemeinde zur selbständingen Parochie erreichte. Bis zur Fertigstellung der im Bau begriffenen Kirche zum hl. Antonius verblieb die neuerrichtete Parochie im Pfarrverbande mit der Mutterkirche.
Nach Vollendung des Baues i. J. 1912 erhielt Dąbrówka den ersten Pfarrer in der Person des Lorenz Pucher. Am 1. Juli 1875 zu Ober-Lazisk Kr. Pless geboren, erhielt er bald nach Empfang der Priesterweihe im Jahre 1901 seine erste Anstellung als Kaplan von Bogucice. Hier verblieb er, bis er durch Vermittelung seines langjährigen Pfarrers Skowronek die Präsente für die Pfarrei Dąbrówka erhielt und am 16. Dezember 1912 daselbst eingeführt wurde. Er verliess den Ort wieder, als er im Juni 1924 die Pfarrei Piekary übernahm.
Sein Nachfolger in Dąbrówka wurde Johann Kozielek (Kosellek). Er wurde am 14. Mai 1873 zu Jernau Kr. Leobschütz geboren und 1898 ordiniert. Am 22. März 1911 wurde er als Pfarrer von Łąka Kr. Pszczyna eingeführt; von dort aus übernahm er am 14. August 1924 Dąbrówka. Eine anscheinend aussichtslose Krankheit zwang ihn, 1931 auf seine Pfarrei zu verzichten.
Dr. theol. Maximilian Wojtas, Präbendar von Mysłowice und Referent der bischöflichen Kurie, ist seit Herbst 1931 sein Nachfolger.

(5) Ks. Franciszek Maroń, Parafia górnośląska w pierwszym ćwierćwieczu XVIII w., Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne V (1972), s. 203 oraz Ks. Franciszek Maroń, Materiały źródłowe do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej. Protokoły wizytacyjne z 1720 i 1721 r., Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne XI (1978), s. 343.
(6) Józef Pater, Protokoły wizytacyjne dekanatu bytomskiego z lat 1792-1793..., op. cit., s. 87.
(7) Lech Szaraniec, Osady i osiedla Katowic, "Śląsk" Sp. z o.o. Wydawnictwo Naukowe, Katowice 2010, s. 318; Ludwik Musioł, Bogucice: gmina i parafia. Monografia historyczna, Biblioteka Śląska w Katowicach, sygn. R 1310 III. s.14.
(8) W kościółku "Na Górce" pochowani zostali również m.in. Gasparus Szetyński (Przetyński?, 1761), szlachcic z Bogucic i Józef de Garnier (1767), dziedzic z Kuźnicy Boguckiej. Na podstawie: Dorota Głazek, Obiekty sakralne w Bogucicach, s. 102, Ks. Józef Oleś, Charakterystyczne rysy duszpasterstwa w parafii bogucickiej, s. 114, Ks. Jan Górecki, Sanktuarium bogucickie w tradycji pielgrzymkowej Górnego Śląska, s. 239: w Parafia bogucicka - tradycja i współczesność: księga jubileuszowa, red. nauk. Wojciech Świątkiewicz, Janusz Wycisło, Katowice 2000, także http://www.encyklo.pl/index.php5?title=Cmentarz_-_Bogucice.
(9) Neuer Wirtschaffts- und Cantzeley-Calender zu Ehren S. Adalberti Bischoffs, Martyrers und Patrons des Königreich Böheimb.: 1726 (kalendarz na rok 1726):

Johann Christoph Mieroschowsky von Mieroschowitz, Herr auf Mislowitz, Michalkowitz und Klein-Dambrowka, Land-Rechts Beysitzer in der Freyen Stands-Herrschafts Beuthen in Schlesien.

W kalendarzu na rok 1724 Jan Krzysztof Mieroszewski jest właścicielem tylko Mysłowic i Michałkowic.

(10) Pismo z 3 lipca 1753 r. dotyczące wykupu z poddaństwa Jakuba i Marianny Zająców z Kuźnicy Boguckiej oraz pismo z 10 kwietnia 1754 r. dotyczące wykupu z poddaństwa Antoniego i Katarzyny Zająców. Teksty dostępne w: Alina Kowalska, Antoni Piwowarczyk, Antoni Barciak, Protokolarz albo "Czerwona Księga" Mysłowic, Mysłowice 2002, s. 352-354 oraz Antoni Piwowarczyk, "Czerwona Księga" Mysłowic. Wybór tekstów źródłowych do dziejów parafii mysłowickiej, Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne XIV (1981), s. 313-340 (330-331).
(11) Wyciąg z historii Mieroszewskich przygotowałem na podstawie następującej literatury:

1. Alfred Sulik, Historia Mysłowic do 1922 roku, Mysłowice 2000, s. 26-30, 56-60.
2. Zdzisław Janeczek, Od Sancovic do Siemianowic, Katowice 1993, s. 22-35.
3. Zdzisław Janeczek, Bankructwo Mieroszewskich, "Śląsk" nr 2(40)/luty 1999, s. 17-19.
4. Arkadiusz Kuzio-Podrucki, Mieroszewscy. Między Śląskiem a Małopolską, Tarnowskie Góry 2010.
5. Arkadiusz Kuzio-Podrucki, Właściciele terenów współczesnych Katowic od XIX wieku do 1939 roku w Katowice: środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo. T. 1, pod red. Antoniego Barciaka, Ewy Chojeckiej, Sylwestra Fertacza, Muzeum Historii Katowic, Katowice 2012, s. 157-160.
6. Jacob Lustig, Geschichte der Stadt Myslowitz in Ober-Schlesien, Myslowitz 1867, s. 56-57.
7. Aleksandra Daab, Pałac 1702-2002. Zespół pałacowo-parkowy Mieroszewskich w Będzinie-Gzichowie, Będzin 2002.

(12) Na podstawie Arkadiusz Kuzio-Podrucki, Mieroszewscy. Między Śląskiem a Małopolską, op. cit., s. 48-51 oraz Lech Szaraniec, Osady i osiedla Katowic, op. cit., s.139.
(13) Tabele podatku gruntowego i ludności wsi śląskich z około 1765 roku, oprac. Zbigniew Kwaśny i Jan Wosch, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, 1975, s. V-XXI, 45-46, 58-62.
(14) Józef Pater, Protokoły wizytacyjne dekanatu bytomskiego z lat 1792-1793..., op. cit., s. 88-89.
(15) Friedrich Albert Zimmermann, Beyträge zur Beschreibung von Schlesien Bd.2 1783, Brieg 1783, s. 233.
(16) Jacek Siebel, Ludność parafii bogucickiej (województwo śląskie) w latach 1738-1860 (na podstawie ksiąg metrykalnych), Muzeum Historii Katowic, Katowice 2012, Jacek Siebel, Przemiany struktury społecznej oraz ruch migracyjny na terenie Katowic od połowy XVIII do połowy XIX w. w świetle ksiąg metrykalnych w Katowice w 138. rocznicę uzyskania praw miejskich, red. Antoni Barciak, Katowice 2004, s. 48-62, Jacek Siebel, Księgi metrykalne jako źródło do dziejów Katowic, na przykładzie ksiąg metrykalnych parafii bogucickiej (do 1860 r.), w Katowice w 136. rocznicę uzyskania praw miejskich, red. Antoni Barciak, Katowice 2002, s. 161-172.