niedziela, 17 listopada 2013

O początkach parafii i kościoła św. Antoniego

Przypadająca dziś 101. rocznica poświęcenia kościoła św. Antoniego daje sposobność do przypomnienia historii powstania parafii i świątyni w Dąbrówce Małej. Niniejszy wpis osnuję na artykule ks. Józefa Gawora, opublikowanym w Gościu Niedzielnym w 1962 r., rozszerzając go o inne źródła (1).

Kościół św. Antoniego w Dąbrówce Małej (2012). Źródło: Jemy - www.encyklo.pl.

Staraniem ks. Ludwika Skowronka, proboszcza z Bogucic, oraz społeczności Dąbrówki Małej marzenie o własnej parafii poczęło iścić się w 1907 roku. 3 lutego roku onego, z inicjatywy naczelnika gminy Konrada Sidło (Schidlo), zawiązano komitet budowy kościoła w Dąbrówce. Obok naczelnika w skład komitetu weszli: spedytor Galwas, rendant Świertnia, naczelnik straży pożarnej Pietrzyba oraz restaurator Cieślik.

W dzień św. Mikołaja - 6 grudnia 1907 r. - ks. Ludwik Skowronek po raz pierwszy poruszył myśl budowy kościoła w Dąbrówce Małej w piśmie skierowanym do biskupa wrocławskiego, kardynała Georga Koppa. Potrzebę budowy uzasadnił następującymi argumentami:
  1. wysoka liczba wiernych parafii bogucickiej (27 000) utrudnia pracę duszpasterską. Wzrost liczby ludności związany był głównie z rozwojem przemysłu i powstawaniem nowych miejsc pracy. Pod koniec XIX w. podobne okoliczności nakłoniły ks. Skowronka do utworzenia w Załężu osobnej parafii.
  2. wysoka liczba mieszkańców gminy Dąbrówka Mała. W 1907 roku Dąbrówka z Burowcem liczyła 7047 katolików, 288 protestantów i 53 Żydów. Pięć lat wcześniej liczby te wynosiły odpowiednio 3884, 72, 23 dla Dąbrówki i 2217, 93, 30 dla Burowca (2).
  3. niewygodna odległość Dąbrówki Małej od Bogucic (ok. 3 km).
  4. korzystna koniunktura gospodarcza, gdyż hrabia Thiele-Winckler wyraził zgodę podarowania gruntu pod budowę nowego kościoła w sierpniu 1907 r. pod warunkiem, że budowa będzie rozpoczęta w ciągu trzech lat.
  5. wyjątkowo pozytywny stosunek do budowy kościoła ówczesnego naczelnika gminy Dąbrówka Mała, Konrada Sidły. Ów naczelnik za zasługi przy budowie kościoła został odznaczony przez papieża Piusa X orderem "Pro Ecclesia et Pontifice" (3).
W odpowiedzi na pismo kardynał Kopp polecił bogucickiemu proboszczowi przedłożenie Kurii dokładnego uregulowania darowizny gruntu oraz projektu nowego kościoła wraz z planem pozyskania środków finansowych. 

W święto Trzech Króli - 6 stycznia 1909 roku - ks. Skowronek pisze po raz wtóry do Wrocławia. W piśmie stwierdza, że parafia św. Szczepana w Bogucicach liczy już 28 000 wiernych na skutek przyrostu ludności w Dąbrówce Małej o 1 000 osób. Stwierdza również, że dysponuje kapitałem 22 000 marek na budowę kościoła, zebranych z ofiar wiernych, oraz 7 000 marek ofiary osobistej Konrada Sidły. Pomnę w tym miejscu, że na długiej liście fundatorów znaleźli się m.in. kardynał Georg Kopp, ks Ludwik Skowronek, hrabia Franz Hubert von Thiele-Winckler, Zakłady Hohenlohego, spółka Georg von Giesches Erben, Sklorz - właściciel majątku w Wełnowcu, Frycowski - restaurator z Dąbrówki Małej oraz kupcy - Porwoł i Richter.

W wigilię Bożego Narodzenia - 24 grudnia 1909 r. - ks. Skowronek wysyła do Wrocławia pierwszy projekt przyszłego kościoła, wykonany przez brata franciszkańskiego Mansweta Fromma. Koszt budowy obliczono na 433 000 marek. Ostatecznie projekt został odrzucony.

Pierwszy projekt kościoła w Dąbrówce Małej (daw. Eichenau) autorstwa franciszkanina Mansweta Fromma, autora m.in. bazyliki i klasztoru w Panewnikach, kaplicy cmentarnej w Bogucicach. Źródło: kattowitz1900 - forum.gkw24.pl.

W czerwcu 1910 r. wysłano drugi projekt, który doczekał się już realizacji. Koszt budowy, szacowany wstępnie na 220 000 marek, urósł do 313 000 marek. Projekt przygotowali architekci Józef Meyers i R. Fischer, prawdopodobnie w oparciu o pracę Johannesa Franciskusa Klompa, architekta z Dortmundu. W archiwum Kurii archidiecezjalnej w Katowicach zachowała się obszerna korespondencja, z 1915 roku, w której Klomp zgłasza pretensje, że do budowy kościoła wykorzystano jego projekt, przygotowany na konkurs, który ostatecznie się nie odbył.

Zdjęcie makiety kościoła św. Antoniego w Dąbrówce Małej (daw. Eichenau). Źródło: kattowitz1900 - forum.gkw24.pl.

Pocztówka z makietą kościoła św. Antoniego w Dąbrówce Małej. Źródło: aukcja ebay.de.

Po długich pertraktacjach z rejencją opolską kardynał Kopp erygował nową parafię w Dąbrówce Małej dnia 1 kwietnia 1911 r. W kwietniu rozpoczęły się również prace ziemne. Wiele prac pomocniczych wykonywali sami mieszkańcy Dąbrówki Małej. Grupą robotników kierował jeden z nich, cieszący się autorytetem fachowym i społeczno-religijnym, Ludwik Smoleń. W dniu 18 czerwca 1911 r. odbyło się poświęcenie kamienia węgielnego. We wrześniu kościół był już pod dachem. Nastąpiły ciężkie dla Dąbrówki miesiące, spowodowane wyczerpaniem funduszów. Do zmartwień finansowych doszły kłopoty z mianowaniem pierwszego proboszcza dla nowej parafii.

Treść listu wmurowanego wraz z kamieniem węgielnym: W roku 1911 w niedziele po uroczystości świętego Antoniego z Padwy dnia 18 czerwca za papieża Piusa X, podczas panowania Wilhelma II króla pruskiego cesarza niemieckiego, za biskupa Wrocławskiego Georga kardynała Koppa, proboszcz Bogucki ksiądz Ludwik Skowronek na mocy biskupiej delegacji, kamień węgielny tutejszego kościoła wybudowanego na cześć świętego Antoniego z Padwy poświęcił.

W liście z 7 października 1911 r. proboszcz bogucicki prosi biskupa wrocławskiego o przydzielenie parafii św. Antoniego swemu wikaremu, ks. Wawrzyńcowi Pucherowi:
"Wobec zapewnionych środków do dalszej budowy i bliskiego już terminu poświęcenia kościoła, z którym polecałoby się połączyć wprowadzenie proboszcza do nowej parafii, jest mi potrzebą serca najuniżeniej proponować Waszej Eminencji na to stanowisko mojego pierwszego wikarego, Ks. Wawrzyńca Puchera. Gorliwy ten kapłan pracuje ze mną już przeszło 10 lat ku mojemu pełnemu zadowoleniu. Od lat czuwa nad nauką religii w obu szkołach w Dąbrówce Małej i rozwija tam działalność charytatywną. Zna tamtejsze stosunki dokładnie i cieszy się rzadko spotykanym zaufaniem oraz życzliwością ludności i naczelnika gminy, wysoce zasłużonego około budowy nowego kościoła. Ponadto sam zorganizował niejedną cegiełkę dla nowej budowy i odznacza się wybitnymi zdolnościami organizacyjnymi".
"W jego rękach parafia byłaby dobrze schowana" - ponawia swoją prośbę w liście z dnia 2 lipca 1912 r. Charakterystyka ks. Puchera podobała się we Wrocławiu, ale nie wszystkim. Poważne zastrzeżenia przeciwko kandydaturze ks. Puchera wysunął prezydent prowincji śląskiej w liście skierowanym do kardynała 7 listopada 1912 r. Powołując się na informacje Kattowitzer Zeitung z dnia 27 kwietnia 1904 r., prezydent zarzucał ks. Pucherowi, że  
"rozdzielał dzieciom pamiątkowe obrazki komunijne z wypisanymi imionami spolonizowanymi Paweł zamiast Paul, Piotr zamiast Peter itd. Ks. Pucher miał zainicjować polskie przedstawienia amatorskie w Bogucicach. W Panewnikach występowały publicznie polskie, religijne organizacje z polskimi śpiewami ludowymi na kilka głosów, które ks. Pucher kazał przygotować. Kilka lat temu spowodował, że dzieci, uczęszczające na niemiecką naukę przygotowawczą do spowiedzi św., musiały przejść na naukę udzielaną w języku polskim. Rozmawia z ministrantami po polsku, nawet gdy są uczniami. Jest prezesem polskiej sodalicji maryjańskiej, która niejednokrotnie organizowała przedstawienia amatorskie. Osoby, które znają go bliżej, są zdania, że ks. Pucher będzie w Dąbrówce Małej popierał polskość. Czy nie polecałoby się wysunąć innego kandydata na ważną placówkę duszpasterską w Dąbrówce Małej?"
Trzeba się było kardynałowi gęsto tłumaczyć przed prezydentem prowincji, zanim ten ostatecznie zgodził się na kandydaturę ks. Wawrzyńca Puchera.

Ks. Wawrzyniec Pucher, pierwszy proboszcz kościoła św. Antoniego w Dąbrówce Małej.
Źródło: Jemywww.encyklo.pl.

16 czerwca 1912 r. ks. Ludwik Skowronek poświęcił trzy dzwony dla powstającego kościoła. Fundatorem dzwonu "Caroluis" (o wadze 1050 kg) był restaurator Frycowski, dzwon "Antonius" (650 kg) ufundowały rodziny Porwoł i Richter, a dzwon "Petrus" (400 kg) ufundował restaurator Cieślik. Z balkonu nowo wybudowanej plebanii ks. Skowronek wygłosił kazanie, w którym wyjaśnił symbolikę biblijną dzwonów przywołując motto "Pieśni o dzwonie" Fryderyka Schillera: "Vivos voco, mortuos plango, fulgura frango" ("Żywych zwołuję, zmarłych opłakuję, pioruny kruszę"). Uroczystość zakończył festyn pod nazwą "Dni kwiatów", z którego dochód przeznaczono na budowę kościoła.

Wreszcie w niedzielę 17 listopada 1912 r. aktu poświęcenia nowego kościoła dokonał komisarz biskupi ks. Wiktor Schmidt, proboszcz kościoła NMP w Katowicach. Tak to uroczyste wydarzenie relacjonował Kuryer Śląski (4):
Poświęcenie tutejszego kościoła pod wezwaniem św. Antoniego dokonał ks. dziekan Schmidt z Katowic o godzinie 9.30 rano. Następnie wygłosił kazanie polskie ks. proboszcz Bielok ze Starego Bierunia. Nadmienić wypada, że ks. proboszcz Bielok jest rodem z Małej Dąbrówki i był w swoim czasie kapelanem w Bogucicach. Kazanie zaś niemieckie wygłosił radca duchowny ks. Skowronek. Po kazaniach odbyła się uroczysta Msza św., z "Te Deum", którą celebrował ks. proboszcz Pucher z asystą księży kapelanów Wodarza i Ścigały. Po południu odbyły się pierwsze nieszpory także z asystą. Odbyło się również kilka chrztów. Zmarłych chować się będzie tymczasem jeszcze w Bogucicach, gdyż cmentarz tutejszy jeszcze nie jest ukończony.
Na uroczystość poświęcenia przybyli m.in. ks. proboszcz Ernest Bresler z Mysłowic, ks. proboszcz Józef Zientek z Szopienic, ks. proboszcz Paweł Dudek z Janowa, Anton Uthemann (generalny dyrektor spółki Georg von Giesches Erben) i poseł Goebel z Mysłowic. Po zakończeniu Mszy św. zaproszeni goście i fundatorzy udali się na przyjęcie zorganizowane w sali Theodora Bielitzera na Burowcu.

W dwa tygodnie po poświęceniu kościoła ks. Wawrzyniec Pucher otrzymał dekret nominacyjny z datą 2 grudnia 1912 r. (wedle innych źródeł nominację na proboszcza otrzymał 12 lub 16 grudnia). Działalność duszpasterską w Dąbrówce Małej ks. Pucher prowadził do 1924 r., kiedy to administrator apostolski ks. dr August Hlond przeniósł go na stanowisko proboszcza w Piekarach Śląskich. Nowym proboszczem w Dąbrówce został ks. Jan Koziełek.

Kościół i plebania w Dąbrówce Małej (1914). Źródło: kattowitz1900 - forum.gkw24.pl.

Dziś mija dokładnie 101 lat od tamtych wydarzeń, kiedy to wśród pól i kominów okolicznych zakładów przemysłowych, pojawiła się charakterystyczna bryła kościoła św. Antoniego. Dom Boży - owoc pracy, ofiary i modlitwy ówczesnych pokoleń - służy wiernym Dąbrówki Małej po dziś dzień. Warto o tym pamiętać, gdy mamy okazję wesprzeć remont lub budowę nowej świątyni na Śląsku, w kraju czy zagranicą.


Źródła i przypisy:
(1) Historię powstania parafii i kościoła św. Antoniego w Dąbrówce Małej opracowałem na podstawie następujących źródeł:
  1. Ks. Józef Gawor, Złoty jubileusz Św. Antoniego w Dąbrówce Małej, Gość Niedzielny nr 45, 11 listopad 1962 r., s.6-7.
  2. Album Kościół św. Antoniego z Padwy 1912-2012, Katowice-Dąbrówka Mała 2012.
  3. Adam Palion, Być dobrym jak chleb. 90-lecie Parafii Świętego Antoniego Padewskiego w Dąbrówce Małej, Dąbrówka Mała 2002.
  4. Kazimierz Wróbel, 95 lat kościoła parafialnego pw. św. Antoniego z Padwy, Posłaniec Świętego Antoniego nr 166, Listopad 2007, s. 4-5.
  5. Ks. Janusz Wycisło, Rozwój sieci parafialnej "wielkich Katowic" w kontekście dziejów parafii w Bogucicach w Parafia bogucicka - tradycja i współczesność: księga jubileuszowa, red. nauk. Wojciech Świątkiewicz, Janusz Wycisło, Katowice 2000, s. 33-35.
  6. Schematyzm Archidiecezji Katowickiej 1993, zespół red. Rudolf Brom, Kuria Metropolitarna, Katowice 1993, s. 250-252.
  7. Dorota Głazek, Domus Celeberrima: architektura sakralna (katolicka) przemysłowej części Górnego Śląska 1870-1914, Katowice 2003, s. 87-88 i 160-161.
  8. Gość Niedzielny nr 9, 3 marzec 1935 r., s. 4 i 15.
  9. Gość Niedzielny nr 47, 21 listopad 1937 r., s.15.
  10. Artykuł o parafii św. Antoniego w Dąbrówce Małej w Encyklopedii wiedzy o Kościele katolickim na Śląsku.
  11. Życiorys ks. Wawrzyńca Puchera w Encyklopedii wiedzy o Kościele katolickim na Śląsku.
(2) Na podstawie Handbuch des Bistums Breslau und seines Delegatur-Bezirks für das Jahr 1907, s. 139 i Handbuch des Bistums Breslau und seines Delegatur-Bezirks für das Jahr 1902, s. 125.
(3) W ramach ciekawostki dodam, ze płaskorzeźba św. Piusa X obecna jest w naszym kościele w Kaplicy Matki Boskiej Bolesnej.
(4) Kuryer Śląski nr 265, 22 listopad 1912 r., s. 5, także artykuł Stulecie poświęcenia kościoła św. Antoniego.

2 komentarze:

  1. Gratulacje za całość! Wspaniałe opracowania z mnóstwem interesujących i ciekawych danych.
    Irytuje mnie jedynie stwierdzenie o przyznaniu naczelnikowi Konradowi Sidło (Schidlo) przez papieża Piusa X ordereu "Pro Ecclesia et Pontifice".Z jakiego źródła zaczerpnięto taką informację?
    Serdecznie pozdrawiam i życzę dalszych sukcesów w prowadzeniu tej świetnej strony.
    Bawarczyk

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Witam. Znakomitą część opracowania oparłem na artykule ks. Józefa Gawora (rodem z Dąbrówki Małej). Informację o nadaniu naczelnikowi Sidle orderu "Pro Ecclesia et Pontifice" zaczerpnąłem z "Gościa Niedzielnego" z 3 marca 1935 roku oraz jubileuszowego albumu (źródła podałem na końcu artykułu). Niestety, nie znalazłem listy osób odznaczonych tym orderem, by potwierdzić ww. informację.

      Dziękuję za miłe słowa i również pozdrawiam.

      Usuń