W zbiorach Archiwum Państwowego we Wrocławiu znajduje się nader interesujące źródło do historii śląskich miejscowości. "Kataster Karoliński", bo o nim mowa, powstał w latach dwudziestych XVIII wieku z polecenia cesarza Karola VI Habsburga (stąd określenie katastru) (1). Cesarz postanowił zreformować pewien sięgający XVI w. podatek, którego podstawą była oszacowana wartość majątków i dochodów poddanych (indykcja) (2). Rewizję (rektyfikację) indykcji przeprowadzono odrębnie dla dóbr szlacheckich (dominiów), wsi i miast. Dla Dąbrówki Małej (Klein Dambrowka lub Klein Dombrowka) dostępne są jedynie dokumenty dotyczące ludności wiejskiej (3). Ich skany, udostępnione przez Archiwum Państwowe we Wrocławiu, można obejrzeć po kliknięciu w poniższe numery stron:
 |
| Fragment specyfikacji poddanych z pieczęcią (s. 189) (3). |
Akta Dąbrówki Małej składają się z czterech dokumentów: specyfikacji poddanych (Unterthaner Specification, s. 183-189), oświadczenia podsumowującego samooszacowanie (Der Unterthaner Bekanntnüß, s. 190-191) oraz protokołu i podsumowania komisji rewizyjnej (Prothocollum i Unterthaner Befunds=Tabella, s. 192-194). Dwa pierwsze dokumenty w maju i czerwcu roku 1723, w imieniu niepiśmiennych (schraiben unkundig) włodarza i ławnika, wypełnił, podpisy złożył i pieczęć przyłożył Walenty ZAREMBA, miejscowy pisarz dworski (Herrschafts-Wirtschafts Schraiber). Dwa kolejne przygotowała trzyosobowa komisja, która przybyła z wizytacją do Dąbrówki Małej we wrześniu 1724 roku. Garść informacji z przytoczonych właśnie dokumentów zawiera poniższa lista:
- "Kataster Karoliński" wymienia 10 gospodarzy w Dąbrówce Małej (większość nazwisk występuje w księgach metrykalnych parafii w Czeladzi):
- 4 zagrodników (Gärtner):
- Wojciech WOŹNIAK, włodarz, zarządca folwarku (Vogt)
- Bartłomiej KAWCZYK
- Jan KIAS, ławnik, przysiężny (Geschworener)
- Tomasz DRĄŻYK, karczmarz (Kretschmer)
- młynarza (Mühler):
- Kazimierz PODŁUPEK
- 5 chałupników (Haüsler):
- Wawrzyniec DUDA
- Bartłomiej NAWROT
- Wawrzyniec ZIELONY
- Prokop PRUKOP
- Wojciech CHMIEL
- Gospodarze uprawiali pole położone przy granicy z Roździeniem, na którym można było wysiać w sumie 5 małdratów wrocławskich ziarna (4). W uprawie stosowano trójpolówkę, czyli po podzieleniu pola na trzy części, co roku naprzemiennie jedną obsiewano zbożem ozimym, drugą zbożem jarym, a trzecią pozostawiano ugorem.
- Każdy gospodarz posiadał jedną krowę. Do oszacowaniu ich wartości użyto niskich stawek, bowiem zwierzęta karmiono resztkami paszy i wypasano na gorszych pastwiskach. Tomasz Drążyk, Bartłomiej Kawczyk i młynarz Kazimierz Podłupek posiadali również po jednej świni.
- W sumie szacowany dochód poddanych wyniósł (po korekcie) 15 talarów 20 srebrnych groszy, co dało wartość majątku (Capital) w wysokości 131 talarów 22 srebrne grosze 12 halerzy (5).
- Ponadto, w oświadczeniu wpisywano wysokość wówczas obowiązującej indykcji. Pisarz Zaremba zamieścił uwagę, że kwota została podana w zeznaniu majątku pańskiego (s. 190). Prawdopodobnie dla dominium i poddanych w Dąbrówce Małej wynosiła ona 162 talary 26 groszy 3 halerze (6).
Dla porównania w zeznaniu poddanych z Dąbrówki Wielkiej wymienionych jest blisko 30 kmieci (Baüern) i kilku zagrodników omłockowych (Dresch=Gärthner). Sołtysem był Jakub Połedniak, a ławnikami Walenty Kudłacz, Jakub Macha i Wojciech Jasko. Powierzchnia uprawna umożliwiała zasiew 106,5 małdratów wrocławskich ziarna (większość
kmieci uprawiała czteromałdratowe pola). Obok pól uprawiano również ogrody. Hodowano 12 wierteli owiec (300 sztuk), 60 krów i 25
świń. Szacowany dochód poddanych wyniósł w zaokrągleniu 288 talarów, a wartość majątku 2407 talarów. Dawna indykcja dominium i poddanych
w Dąbrówce Wielkiej wynosiła 868 talarów 32 grosze 2 halerze (7). Zestawienie
danych z obu Dąbrówek może uzasadnić nadane im, najpewniej na
początku XVIII wieku, przydomki - Mała i Wielka.
Należy podkreślić, że obraz Dąbrówki Małej, wyłaniający się z "Katastru Karolińskiego", nie jest pełny, bowiem dostępne są tylko dane z rewizji majątku poddanych. Niestety, nie zachowały się dokumenty z rewizji dominium, w tym z folwarku, młyna i karczmy. Wymienieni gospodarze należeli do uboższej warstwy ludności wiejskiej - zagrodników i chałupników (8). Posiadali niewielką ilość ziemi uprawnej i zwierząt, a ich głównym zajęciem była zapewne praca w pańskim folwarku (w ramach pańszczyzny i dodatkowego najmu). Charakterystyczne, że na czele społeczności wiejskiej w Dąbrówce Małej nie stał sołtys (Scholtz) ale włodarz (Vogt), co może wskazywać na lokację osady na prawie polskim (ius polonicum). Włodarz z jednej strony był urzędnikiem pańskim, odpowiedzialnym za organizację prac w folwarku, pobieranie świadczeń i porządek w osadzie, a z drugiej strony był reprezentantem ludności wobec pana. Dokumenty nie podają nazwiska ówczesnego właściciela majątku. Na początku XVIII wieku Dąbrówka Mała należała do Jana Jerzego Kamieńskiego, a około roku 1725 posiadał ją już Jan Krzysztof Mieroszewski.
Podsumowując, "Kataster Karoliński" jest dziś źródłem wiedzy nie tylko o dawnym fiskusie, ale przede wszystkim o warunkach życia mieszkańców śląskiej ziemi. Na podstawie zebranych zeń informacji oraz literatury tematu możemy stwierdzić, że na początku XVIII wieku Dąbrówka Mała była wsią folwarczną, w której obok folwarku funkcjonowała niewielka osada zagrodniczo-chałupnicza.
Należy podkreślić, że obraz Dąbrówki Małej, wyłaniający się z "Katastru Karolińskiego", nie jest pełny, bowiem dostępne są tylko dane z rewizji majątku poddanych. Niestety, nie zachowały się dokumenty z rewizji dominium, w tym z folwarku, młyna i karczmy. Wymienieni gospodarze należeli do uboższej warstwy ludności wiejskiej - zagrodników i chałupników (8). Posiadali niewielką ilość ziemi uprawnej i zwierząt, a ich głównym zajęciem była zapewne praca w pańskim folwarku (w ramach pańszczyzny i dodatkowego najmu). Charakterystyczne, że na czele społeczności wiejskiej w Dąbrówce Małej nie stał sołtys (Scholtz) ale włodarz (Vogt), co może wskazywać na lokację osady na prawie polskim (ius polonicum). Włodarz z jednej strony był urzędnikiem pańskim, odpowiedzialnym za organizację prac w folwarku, pobieranie świadczeń i porządek w osadzie, a z drugiej strony był reprezentantem ludności wobec pana. Dokumenty nie podają nazwiska ówczesnego właściciela majątku. Na początku XVIII wieku Dąbrówka Mała należała do Jana Jerzego Kamieńskiego, a około roku 1725 posiadał ją już Jan Krzysztof Mieroszewski.
Podsumowując, "Kataster Karoliński" jest dziś źródłem wiedzy nie tylko o dawnym fiskusie, ale przede wszystkim o warunkach życia mieszkańców śląskiej ziemi. Na podstawie zebranych zeń informacji oraz literatury tematu możemy stwierdzić, że na początku XVIII wieku Dąbrówka Mała była wsią folwarczną, w której obok folwarku funkcjonowała niewielka osada zagrodniczo-chałupnicza.
Źródła i przypisy:
(1) Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Kataster Karoliński - nr zespołu 164 (informacja o zespole archiwalnym). O katastrze traktuje artykuł Małgorzaty Kysil, Kataster Karoliński - nieznany zespół do dziejów społeczno-gospodarczych w zasobie Archiwum Państwowego we Wrocławiu, ARCHEION tom CXIII, Warszawa 2012, s. 191-202.
(2) Śląski podatek szacunkowy pobierany był od wartości majątku i dochodów ujętych w indykcji, według stawek wyrażanych w promilach. Więcej informacji na temat podatku można znaleźć w pracy Kazimierza Orzechowskiego pt. Podatek szacunkowy na tle systemu daninowego dawnego Śląska 1527-1740: studium historycznoprawne, Wrocław 1999.
(3) Arkusze dotyczące Dąbrówki Małej znajdują się w księdze wolnego państwa bytomskiego: Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Kataster Karoliński - nr zespołu 164, sygnatura 194, Dambrowka Klein - s. 182-194. Obok Dąbrówki Małej w państwie bytomskim leżał również Dąb. Pozostałe miejscowości, składające się na dzisiejsze Katowice, leżały w ziemi pszczyńskiej, stąd informacji o nich należy szukać w księgach wolnego państwa pszczyńskiego (sygnatury 186-192). Szczegółowe informacje na temat zespołu (np. numery stron, na których zawarto informacje o danej miejscowości) można uzyskać pod adresem sekretariat@ap.wroc.pl. Kopie dokumentów można zamówić za pomocą formularza, zamieszczonego na stronie http://www.ap.wroc.pl/reprografia.
(4) Dawniej ziemię uprawną mierzono ilością ziarna, które można było na niej wysiać (więcej na ten temat w Witold Kula, Miary i ludzie, "Książka i Wiedza", Warszawa 2004, s. 38-56). 1 małdrat wrocławski (małder, Breslauer Malder, vratislavský výsevkový maldr) = 12 szefli (korców, Scheffel, šefl) = ok. 888 litrów co, z pewną dozą ostrożności, odpowiadało powierzchni ok. 3,36 ha.
(5) 1 talar (Thaler, Thal.) = 24 srebrne grosze (Silbergroschen, Sgr.) = 36 groszy (Groschen, Gr.) = 432 halerze (Heller, Hl.).
(6) Kazimierz Orzechowski, Indykcja dominiów, poddanych i miast Śląska według "pierwszej rewizji" z 1726 roku, Wrocław 1995, s. 62 i 159. Być może kwota indykcji pochodzi z XVII-wiecznego katastru, bowiem zawarte w pracy prof. Orzechowskiego sumy indykcji dla dominiów, poddanych i miast (Bytom, Tarnowskie Góry, Miasteczko Śląskie) państwa bytomskiego zgadzają się z sumami zawartymi w pracy Jan Brzobohatý, Stanislav Drkal, Karolínský katastr slezský, t. II, Praha 1973, s. 688, a opatrzonymi nagłówkiem "Starý daňový odhad z r. 1633".
(7) Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Kataster Karoliński - nr zespołu 164, sygnatura 194, Dambrowka (groß) - s. 170-181. W arkuszach używane jest określenie Dąbrówka Miejska (Stadt-Dambrowka), bowiem od 1538 r. Dąbrówka Wielka należała do miasta Bytom.
(8) Gwoli wyjaśnienia, wśród dawnej ludności wiejskiej wyróżniamy m.in. kmieci, zagrodników i chałupników. Kryterium podziału chłopów była wielkość posiadanego gospodarstwa. Kmiecie prowadzili duże gospodarstwa rolne i dysponowali znacznym inwentarzem żywym i martwym. Zagrodnicy posiadali mniejsze role, niewielki inwentarz, a niektórzy tylko chałupę z ogrodem. Chałupnicy byli jeszcze skromniej uposażeni i poza chałupą posiadali czasem ogród lub poletko. Ponieważ gospodarstwo nie pozwalało na utrzymanie rodziny, zagrodnicy i chałupnicy najmowali się za wynagrodzeniem do pracy np. w folwarkach (dla przykładu zagrodnicy omłockowi, za prace przy młocce, wynagradzani byli niewielką częścią wymłóconego ziarna) lub zajmowali się rzemiosłem. Liczba ludności małorolnej i bezrolnej wzrastała w miarę rozwoju folwarków oraz rozdrobnienia i zubożenia kmieci. Stan posiadania chłopów wpływał na wysokość powinności względem właściciela wsi, na które składały się pańszczyzna oraz daniny w naturze i pieniądzu (czynsz). Obok świadczeń na rzecz feudała chłopi ponosili świadczenia na rzecz państwa (podatki) i Kościoła (dziesięcina). Więcej informacji na temat historii wsi i jej mieszkańców zainteresowany Czytelnik znajdzie m.in. w następującej literaturze:
(1) Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Kataster Karoliński - nr zespołu 164 (informacja o zespole archiwalnym). O katastrze traktuje artykuł Małgorzaty Kysil, Kataster Karoliński - nieznany zespół do dziejów społeczno-gospodarczych w zasobie Archiwum Państwowego we Wrocławiu, ARCHEION tom CXIII, Warszawa 2012, s. 191-202.
(2) Śląski podatek szacunkowy pobierany był od wartości majątku i dochodów ujętych w indykcji, według stawek wyrażanych w promilach. Więcej informacji na temat podatku można znaleźć w pracy Kazimierza Orzechowskiego pt. Podatek szacunkowy na tle systemu daninowego dawnego Śląska 1527-1740: studium historycznoprawne, Wrocław 1999.
(3) Arkusze dotyczące Dąbrówki Małej znajdują się w księdze wolnego państwa bytomskiego: Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Kataster Karoliński - nr zespołu 164, sygnatura 194, Dambrowka Klein - s. 182-194. Obok Dąbrówki Małej w państwie bytomskim leżał również Dąb. Pozostałe miejscowości, składające się na dzisiejsze Katowice, leżały w ziemi pszczyńskiej, stąd informacji o nich należy szukać w księgach wolnego państwa pszczyńskiego (sygnatury 186-192). Szczegółowe informacje na temat zespołu (np. numery stron, na których zawarto informacje o danej miejscowości) można uzyskać pod adresem sekretariat@ap.wroc.pl. Kopie dokumentów można zamówić za pomocą formularza, zamieszczonego na stronie http://www.ap.wroc.pl/reprografia.
(4) Dawniej ziemię uprawną mierzono ilością ziarna, które można było na niej wysiać (więcej na ten temat w Witold Kula, Miary i ludzie, "Książka i Wiedza", Warszawa 2004, s. 38-56). 1 małdrat wrocławski (małder, Breslauer Malder, vratislavský výsevkový maldr) = 12 szefli (korców, Scheffel, šefl) = ok. 888 litrów co, z pewną dozą ostrożności, odpowiadało powierzchni ok. 3,36 ha.
(5) 1 talar (Thaler, Thal.) = 24 srebrne grosze (Silbergroschen, Sgr.) = 36 groszy (Groschen, Gr.) = 432 halerze (Heller, Hl.).
(6) Kazimierz Orzechowski, Indykcja dominiów, poddanych i miast Śląska według "pierwszej rewizji" z 1726 roku, Wrocław 1995, s. 62 i 159. Być może kwota indykcji pochodzi z XVII-wiecznego katastru, bowiem zawarte w pracy prof. Orzechowskiego sumy indykcji dla dominiów, poddanych i miast (Bytom, Tarnowskie Góry, Miasteczko Śląskie) państwa bytomskiego zgadzają się z sumami zawartymi w pracy Jan Brzobohatý, Stanislav Drkal, Karolínský katastr slezský, t. II, Praha 1973, s. 688, a opatrzonymi nagłówkiem "Starý daňový odhad z r. 1633".
(7) Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Kataster Karoliński - nr zespołu 164, sygnatura 194, Dambrowka (groß) - s. 170-181. W arkuszach używane jest określenie Dąbrówka Miejska (Stadt-Dambrowka), bowiem od 1538 r. Dąbrówka Wielka należała do miasta Bytom.
(8) Gwoli wyjaśnienia, wśród dawnej ludności wiejskiej wyróżniamy m.in. kmieci, zagrodników i chałupników. Kryterium podziału chłopów była wielkość posiadanego gospodarstwa. Kmiecie prowadzili duże gospodarstwa rolne i dysponowali znacznym inwentarzem żywym i martwym. Zagrodnicy posiadali mniejsze role, niewielki inwentarz, a niektórzy tylko chałupę z ogrodem. Chałupnicy byli jeszcze skromniej uposażeni i poza chałupą posiadali czasem ogród lub poletko. Ponieważ gospodarstwo nie pozwalało na utrzymanie rodziny, zagrodnicy i chałupnicy najmowali się za wynagrodzeniem do pracy np. w folwarkach (dla przykładu zagrodnicy omłockowi, za prace przy młocce, wynagradzani byli niewielką częścią wymłóconego ziarna) lub zajmowali się rzemiosłem. Liczba ludności małorolnej i bezrolnej wzrastała w miarę rozwoju folwarków oraz rozdrobnienia i zubożenia kmieci. Stan posiadania chłopów wpływał na wysokość powinności względem właściciela wsi, na które składały się pańszczyzna oraz daniny w naturze i pieniądzu (czynsz). Obok świadczeń na rzecz feudała chłopi ponosili świadczenia na rzecz państwa (podatki) i Kościoła (dziesięcina). Więcej informacji na temat historii wsi i jej mieszkańców zainteresowany Czytelnik znajdzie m.in. w następującej literaturze:
- Wacław Korta, Historia Śląska do 1763 roku, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2003.
- Historia chłopów polskich, red. Stefan Inglot, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1992 (także Historia chłopów polskich, Tom I: Do upadku Rzeczypospolitej szlacheckiej, red. Stefan Inglot, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Częstochowa 1970).
- Historia chłopów śląskich, red. Stefan Inglot, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1979.
- Zarys historii gospodarstwa wiejskiego w Polsce, Tom 1 i 2, red. Janina Leskiewiczowa, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1964.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz