poniedziałek, 20 stycznia 2014

Wiór i rylec, czyli rzecz o archeologii w Dąbrówce Małej

Tytułowy wiór i rylec to artefakty odkryte w Dąbrówce Małej (1). Ich wiek datowany jest na przełom paleolitu schyłkowego i mezolitu (ok. 10 000 - 8 000 p.n.e.). Okazuje się, że to najstarsze, pewne ślady bytności człowieka pradziejowego na terenie Katowic. Inne, nieliczne zresztą (o czym za chwilę), ślady z epoki kamiennej, odnalezione na terenie miasta, datowane są na okresy młodsze: mezolit (ok. 8 000 - 5 400 p.n.e.) i neolit (ok. 5 400 - 2 200 p.n.e.). Skromna liczba znalezisk z epoki kamienia tłumaczona jest niekorzystnymi dla człowieka pradziejowego warunkami naturalnymi, które ongiś panowały na obszarze Katowic. Podmokłe tereny, liczne cieki wodne (2), gęste ostępy leśne (3) oraz słabe gleby nie zachęcały praprzodków do osiedlania się w tych stronach. Z drugiej jednak strony, Katowice były do niedawna słabo rozpoznane archeologicznie. Pracy archeologom nie ułatwiały ani gęsta zabudowa, ani tereny silnie przekształcone przez przemysł. Wiedzę o pradziejach miasta uporządkowały i uzupełniły badania w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP). Siatka AZP podzieliła powierzchnię Katowic między 9 obszarów, badanych w latach 80. i 90. ubiegłego wieku i na początku obecnego. Badania potwierdziły, że pradzieje (epoki kamienia, brązu, żelaza) i wczesne średniowiecze nie są licznie reprezentowane wśród stanowisk i właściwe osadnictwo pojawiło się na tych terenach dopiero w okresie późnego średniowiecza i w czasach nowożytnych.

Obszar AZP 98-48 naniesiony na mapę z lat 50. Źródło: Narodowy Instytut Dziedzictwa - http://geoportal.nid.pl

Dąbrówkę Małą, Bogucice, Zawodzie, Borki, Szopienice, Janów, Nikiszowiec oraz część Sosnowca (Stary Sosnowiec, Śródmieście) i Mysłowic (Janów Miejski) objął swym zasięgiem obszar AZP 98-48. Badania tego obszaru prowadziła jesienią 2002 r. Beata Badura, archeolog z Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu. Praca polegała na kwerendzie archiwalnej (analiza dotychczasowych badań, prowadzonych głównie w latach 30. i 40. XX wieku) oraz badaniach powierzchniowych. W Dąbrówce Małej zidentyfikowano 4 stanowiska archeologiczne (3 archiwalne, w tym 2 zweryfikowane pozytywnie, oraz 1 nowo odkryte), reprezentujące epokę kamienia (paleolit schyłkowy/mezolit), późne średniowiecze i nowożytność:
  • Stanowisko 18 - archiwalne stanowisko archeologiczne. W latach 30. ubiegłego wieku na terenie piaskowni, położonej między Dąbrówką i Milowicami, odkryto kości zwierząt plejstoceńskich (więcej na ten temat w artykule O mamutach z Dąbrówki i Muzeum Śląskim).
  • Stanowisko 19 - archiwalne stanowisko zweryfikowane pozytywnie, zlokalizowane w rejonie ulicy Pod Młynem, w okolicach dworu i zabudowań folwarcznych. Pod zabudowaniami folwarku z XVIII-XIX w. być może znajdują się relikty dworu z okresu nowożytnego, a może i z okresu średniowiecza, za czym przemawiają odkryte fragmenty kafla garnkowego i ceramiki, datowane na XV w. Ponadto na stanowisku odkryto 3 fragmenty ceramiki (1 fr. ucha i 2 fr. niecharakterystyczne, z tego 1 z polewą) pochodzące z XVI-XVII w.
  • Stanowisko 20 - archiwalne stanowisko zweryfikowane pozytywnie, zlokalizowane w rejonie ulic Pod Młynem i Milowickiej. To na tym stanowisku odkryto ślady osadnictwa z przełomu paleolitu schyłkowego i mezolitu w postaci fragmentu wióra oraz rylca. Ponadto na stanowisku odkryto ślady osadnictwa z późnego średniowiecza (3 fragmenty ceramiki z XIII-XIV w.) oraz nowożytny punkt osadniczy (9 fragmentów ceramiki z XVII-XVIII w., wśród nich m.in.: 2 fr. uch, 1 fr. dna, 1 fr. niecharakterystyczny).
  • Stanowisko 21 -  nowe stanowisko archeologiczne, odkryte w 2002 r., położone w rejonie ulicy Pod Młynem, w sąsiedztwie nieistniejącego młyna wodnego. Odnaleziono 1 fragment kafla datowany na XVII-XVIII w.

Osoby zainteresowane badaniami archeologicznymi na terenie Katowic, zwłaszcza odkryciami w innych dzielnicach miasta, odsyłam do literatury, na podstawie której przygotowałem niniejszy artykuł:
  • Jacek Pierzak, Zróżnicowanie kulturowe Katowic w pradziejach i wczesnym średniowieczu, w: Katowice w 139. rocznicę uzyskania praw miejskich, red. Antoni Barciak, Katowice 2005, s. 41-59.
  • Beata Badura, Sprawozdanie z badań powierzchniowych na obszarze AZP 98-48, woj. śląskie, w: Śląskie Prace Prahistoryczne, T. 6, Katowice 2007, s. 205-234.
  • Jacek Pierzak, Osadnictwo pradziejowe i wczesnośredniowieczne na terenie dzisiejszych Katowic, w: Katowice: środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo. T. 1, pod red. Antoniego Barciaka, Ewy Chojeckiej, Sylwestra Fertacza, Muzeum Historii Katowic, Katowice 2012, s. 107-129.


Przypisy:
(1) Wiór to odłupek kamienny, co najmniej dwukrotnie dłuższy niż szeroki. Służył jako narzędzie tnące lub był przekształcany w narzędzie innego typu. Rylec to rodzaj kamiennego narzędzia, uformowany za pomocą odłupania wąskiego fragmentu na krawędzi narzędzia.
(2) Warto w tym miejscu przypomnieć, że Katowice leżą na wododziale Wisły i Odry. Kłodnica (także Ślepiotka, która do niej wpada) uchodzi do Odry, zaś Rawa - poprzez Brynicę, Czarną Przemszę i Przemszę - zasila Wisłę. Królową polskich rzek zasilają również inne katowickie rzeki - Bolina (poprzez Czarną Przemszę) oraz Mleczna (poprzez Gostynkę).
(3) Pozostałości dawnej Puszczy Śląskiej chroni rezerwat przyrody Las Murckowski.

Literatura na temat pradziejów Górnego Śląska i nie tylko:
  • Rudolf Jamka, Pradzieje i wczesne średniowiecze Górnego Śląska ze szczególnym uwzględnieniem obszaru przemysłowego, Wydawnictwo "Śląsk", Katowice 1960.
  • Rudolf Jamka, Pierwsi mieszkańcy Górnego Śląska w świetle badań archeologicznych, Wydawnictwo "Śląsk", Katowice 1965.
  • Bolesław Ginter, Janusz K. Kozłowski, Techniki obróbki i typologia wyrobów kamiennych paleolitu i mezolitu, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1975.
  • Edelgarda M. Foltyn, Eugeniusz Foltyn, Ziemie Górnego Śląska od epoki kamienia do wczesnego średniowiecza,  Muzeum Śląskie, Katowice 2012.

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz