Na wstępie dzisiejszego artykułu zwróćmy uwagę na bogactwo form tzw. małej architektury sakralnej. Wyróżniamy wśród niej kamienne i drewniane krzyże (np. krzyż na cmentarzu w Dąbrówce Małej, krzyż na Borkach), kapliczki szafkowe, słupowe i domkowe (np. kapliczka w Starym Czekaju przy ulicy Żwirowej) oraz wolnostojące figury świętych (np. statua Matki Bożej na dziedzińcu kościoła św. Antoniego (1), kolumna Matki Bożej z Dzieciątkiem w Bogucicach). Liczne są na ziemi śląskiej nepomuki, czyli figury św. Jana Nepomucena (np. figura Świętego na ścianie kościoła w Bogucicach). Kult czeskiego męczennika był bardzo popularny na Śląsku, który przecież przez kilkaset lat (XIV-XVI w.) przynależał politycznie do Królestwa Czech (2).
Na Górnym Śląsku popularną formą małej architektury sakralnej są kamienne krzyże przydrożne, zwane Bożymi Mękami. Te wykute w piaskowcu dzieła sztuki kamieniarskiej u swojego szczytu przedstawiają Chrystusa Ukrzyżowanego. Poniżej, na cokole, umieszczona jest Matka Boska Bolesna. Czasami twórcy dodawali rzeźby innych świadków Męki Pańskiej - św. Jana, św. Marii Magdaleny, setnika. W podstawie cokołu umieszczano tablicę z inskrypcją. Inskrypcja zawierała najczęściej rok fundacji, nazwiska fundatorów i modlitwę. Boże Męki stawiano z wdzięczności Bogu za otrzymane łaski, uzdrowienie, zachowanie od różnych klęsk, szczęśliwy powrót z wojny, jako wyraz żalu po utracie bliskiej osoby czy pokuty za przewiny. W terenie często stanowiły punkt orientacyjny. Ustawiano je u granic miejscowości, na rozstajach dróg. Tak jak dawniej, tak i dziś przydrożne krzyże zapraszają przechodniów do modlitwy, adoracji krzyża, rozważenia tajemnicy Zbawienia. Wszak w myśl znanej pieśni pasyjnej: W krzyżu cierpienie, W krzyżu zbawienie. W krzyżu miłości nauka (3).
Na terenie Dąbrówki Małej (rozważam granice dawnej gminy, czyli razem z Burowcem, który obecnie tworzy z Szopienicami osobną dzielnicę) znajduje się 5 kamiennych krzyży przydrożnych. Łączy je kompozycja tj. przedstawienie Chrystusa Ukrzyżowanego i Matki Bożej, bez dodatkowych postaci. Dwie najstarsze Boże Męki, przy ulicy Strzelców Bytomskich i Gen. Hallera, nie zawierają informacji o fundatorach. Wszystkie zasługują na opiekę i profesjonalną konserwację. By przetrwały ku chwale Bożej, ku pamięci przodków, ku ubogacaniu nas i przyszłych pokoleń.
Omówimy teraz poszczególne Boże Męki w Dąbrówce Małej. Wszystkie zdjęcia zostały wykonane w październiku 2013 roku.
Na Górnym Śląsku popularną formą małej architektury sakralnej są kamienne krzyże przydrożne, zwane Bożymi Mękami. Te wykute w piaskowcu dzieła sztuki kamieniarskiej u swojego szczytu przedstawiają Chrystusa Ukrzyżowanego. Poniżej, na cokole, umieszczona jest Matka Boska Bolesna. Czasami twórcy dodawali rzeźby innych świadków Męki Pańskiej - św. Jana, św. Marii Magdaleny, setnika. W podstawie cokołu umieszczano tablicę z inskrypcją. Inskrypcja zawierała najczęściej rok fundacji, nazwiska fundatorów i modlitwę. Boże Męki stawiano z wdzięczności Bogu za otrzymane łaski, uzdrowienie, zachowanie od różnych klęsk, szczęśliwy powrót z wojny, jako wyraz żalu po utracie bliskiej osoby czy pokuty za przewiny. W terenie często stanowiły punkt orientacyjny. Ustawiano je u granic miejscowości, na rozstajach dróg. Tak jak dawniej, tak i dziś przydrożne krzyże zapraszają przechodniów do modlitwy, adoracji krzyża, rozważenia tajemnicy Zbawienia. Wszak w myśl znanej pieśni pasyjnej: W krzyżu cierpienie, W krzyżu zbawienie. W krzyżu miłości nauka (3).
Na terenie Dąbrówki Małej (rozważam granice dawnej gminy, czyli razem z Burowcem, który obecnie tworzy z Szopienicami osobną dzielnicę) znajduje się 5 kamiennych krzyży przydrożnych. Łączy je kompozycja tj. przedstawienie Chrystusa Ukrzyżowanego i Matki Bożej, bez dodatkowych postaci. Dwie najstarsze Boże Męki, przy ulicy Strzelców Bytomskich i Gen. Hallera, nie zawierają informacji o fundatorach. Wszystkie zasługują na opiekę i profesjonalną konserwację. By przetrwały ku chwale Bożej, ku pamięci przodków, ku ubogacaniu nas i przyszłych pokoleń.
Omówimy teraz poszczególne Boże Męki w Dąbrówce Małej. Wszystkie zdjęcia zostały wykonane w październiku 2013 roku.
Boża Męka przy ulicy Strzelców Bytomskich - 1866 r.
|
 |
Krzyż przy ulicy Strzelców Bytomskich jest jednym z najstarszych zabytków w Dąbrówce Małej. Interesująca jest historia jego powstania. Otóż, w 1863 roku doszło do zamieszek w Szopienicach. Interweniowało wojsko pruskie. Żołnierzy zakwaterowano u gospodarzy w Dąbrówce Małej, którym po stłumionym konflikcie Urząd Miejski zapłacił za ich utrzymanie. Uzyskane pieniądze gospodarze przeznaczyli na budowę krzyża przydrożnego, który powstał w 1866 roku (rok ten wyryto w podstawie krzyża) (4).
Wspomniane zamieszki miały zapewne związek z powstaniem styczniowym, którego walki toczyły się w pobliskim Sosnowcu. Wydarzenia z 7 lutego 1863 r. na długo zapadły w pamięć mieszkańcom Dąbrówki Małej i Szopienic. Tego dnia, wczesnym rankiem powstańcy pod dowództwem Apolinarego Kurowskiego opanowali dworzec w Sosnowcu i zaatakowali komorę celną. Podczas szturmu nie lada odwagą wykazali się kosynierzy dowodzeni przez Teodora Cieszkowskiego. Rosyjscy pogranicznicy ratowali się ucieczką na pruskie terytorium. Do kolejnej potyczki doszło na granicznym moście kolejowym na Brynicy pod Szopienicami. W owych dniach pobliska ludność z entuzjazmem obserwowała sukcesy powstańców, z niechęcią zaś odnosiła się do carskich żołnierzy i pruskiego wojska, które poczęło ściągać nad granicę zaniepokojone wydarzeniami po rosyjskiej stronie. Blisko dwa tygodnie Zagłębie Dąbrowskie było w rękach powstańców, a cały trójkąt graniczny znalazł się pod władzą Rządu Narodowego. Przy okazji należy przypomnieć, że mieszkańcy Górnego Śląska czynnie wspierali powstańców styczniowych. Udzielano pomocy uchodźcom z Kongresówki, organizowano przerzut broni i amunicji, wreszcie brano udział w walkach powstańczych. Ochotnicy przedzierali się przez granicę i zasilali walczące w pobliżu Śląska oddziały m.in. Kurowskiego i Cieszkowskiego. Walczyli również mieszkańcy naszych stron. Źródła podają, że za udział w powstaniu zostali aresztowani i wydani władzom pruskim m.in. Feliks Kopeć, hutnik z Dąbrówki Małej oraz Józef Grzondziel i Józef Wieczorek, hutnicy z Szopienic (5).
Powstańcze walki w sąsiedztwie Dąbrówki Małej potwierdza relacja Franciszka Michalika (5a):
Wspomniane zamieszki miały zapewne związek z powstaniem styczniowym, którego walki toczyły się w pobliskim Sosnowcu. Wydarzenia z 7 lutego 1863 r. na długo zapadły w pamięć mieszkańcom Dąbrówki Małej i Szopienic. Tego dnia, wczesnym rankiem powstańcy pod dowództwem Apolinarego Kurowskiego opanowali dworzec w Sosnowcu i zaatakowali komorę celną. Podczas szturmu nie lada odwagą wykazali się kosynierzy dowodzeni przez Teodora Cieszkowskiego. Rosyjscy pogranicznicy ratowali się ucieczką na pruskie terytorium. Do kolejnej potyczki doszło na granicznym moście kolejowym na Brynicy pod Szopienicami. W owych dniach pobliska ludność z entuzjazmem obserwowała sukcesy powstańców, z niechęcią zaś odnosiła się do carskich żołnierzy i pruskiego wojska, które poczęło ściągać nad granicę zaniepokojone wydarzeniami po rosyjskiej stronie. Blisko dwa tygodnie Zagłębie Dąbrowskie było w rękach powstańców, a cały trójkąt graniczny znalazł się pod władzą Rządu Narodowego. Przy okazji należy przypomnieć, że mieszkańcy Górnego Śląska czynnie wspierali powstańców styczniowych. Udzielano pomocy uchodźcom z Kongresówki, organizowano przerzut broni i amunicji, wreszcie brano udział w walkach powstańczych. Ochotnicy przedzierali się przez granicę i zasilali walczące w pobliżu Śląska oddziały m.in. Kurowskiego i Cieszkowskiego. Walczyli również mieszkańcy naszych stron. Źródła podają, że za udział w powstaniu zostali aresztowani i wydani władzom pruskim m.in. Feliks Kopeć, hutnik z Dąbrówki Małej oraz Józef Grzondziel i Józef Wieczorek, hutnicy z Szopienic (5).
Powstańcze walki w sąsiedztwie Dąbrówki Małej potwierdza relacja Franciszka Michalika (5a):
Mój ojciec mawiał ciągle, iż widział pod Małą Dąbrówką, skąd pochodził, jak w powstanie 1863 roku, była potyczka powstańców z Moskalami. Grupa powstańców uchodziła za rzekę na stronę Śląska, gdzie była rozbrajana przez liczne patrole niemieckie, stojące na granicy. Część powstańców została dopadnieta przez kawalerię rosyjską i ci zostali zabici. Zarąbanych powstańców pochowano w Milowicach, pod figurą św. Jana.
Jeszcze na początku XX wieku krzyż był nieco przesunięty względem obecnego położenia (patrz pocztówka w artykule O bytomskiej drodze i kasztanowcach). W związku z budową drogi krzyż dosunięto do domu, do którego przylega.
Fotografie krzyża zamieszczono m.in. w: Maria Lipok-Bierwiaczonek, Przy śląskich drogach, s. 100 (3a); Lech Szaraniec, Osady i osiedla Katowic, "Śląsk", Katowice 2010, s. 145; Zofia Wieczorek, Kapliczki, krzyże, figury katowickie, s. 24 (6).
| Boża Męka przy ulicy Hallera (Burowiec) - 1871 r. |
 |
Liczne są na ziemi śląskiej krzyże przydrożne związane z wojną francusko-pruską z lat 1870-1871, na której zginęło wielu Ślązaków wcielonych do armii pruskiej (7). Być może i krzyż z Burowca, ufundowany w 1871 roku, powstał jako znak żalu po śmierci bliskiego lub jako dziękczynienie za szczęśliwy powrót z wojny. W dolnej części cokołu umieszczono dwie tabliczki: z wezwaniem "KRÓLUJ NAM CHRYSTE" i datami "1871-1971" (przypuszczam, że w 1971 roku, w stulecie istnienia, krzyż został odrestaurowany). Nie zawarto na nim informacji o fundatorach, którzy może chcieli zachować anonimowość, a może krzyż wzniesiono sumptem całej lokalnej społeczności.
Więcej informacji o Bożej Męce w Burowcu na stronie internetowej Jacka Kuczowica: http://www.przydrozne.eu/strony/katowice/k_katowice_karta_kb112.html.
Fotografię krzyża zamieszczono m.in. w: Zofia Wieczorek, Kapliczki, krzyże, figury katowickie, s. 81 (6).
Fotografię krzyża zamieszczono m.in. w: Zofia Wieczorek, Kapliczki, krzyże, figury katowickie, s. 81 (6).
| Boża Męka przy Rondzie ks. Pawlika (Norma) - 1889 r. |
 |
Ustawiony na granicy Dąbrówki Małej i Bogucic krzyż ufundowali w 1889 roku Jan Mikus i Antoni Kacmarek. Figura Matki Bożej umieszczona jest w przeszklonej wnęce w cokole krzyża.
Więcej informacji o Bożej Męce z Normy na stronie internetowej Jacka Kuczowica: http://www.przydrozne.eu/strony/katowice/k_katowice_karta_kb103.html.
Fotografię krzyża sprzed renowacji zamieszczono w książce: Stanisław Gadomski, Krajobraz z kapliczką, s. 6 (3c). Inna fotografia m.in. w: Zofia Wieczorek, Kapliczki, krzyże, figury katowickie, s. 25 (6).
Fotografię krzyża sprzed renowacji zamieszczono w książce: Stanisław Gadomski, Krajobraz z kapliczką, s. 6 (3c). Inna fotografia m.in. w: Zofia Wieczorek, Kapliczki, krzyże, figury katowickie, s. 25 (6).
| Boża Męka przy ulicy Le Ronda - 1896 r. |
 |
Krzyż z ulicy Le Ronda ufundowała w 1896 roku rodzina Koniarek. Formą przypomina niżej opisany krzyż z Pniaków.
Więcej informacji o Bożej Męce przy ulicy Le Ronda na stronie internetowej Jacka Kuczowica: http://www.przydrozne.eu/strony/katowice/k_katowice_karta_kb104.html.
Fotografie krzyża zamieszczono m.in. w: Ks. Jan Górecki, Krzyże i kapliczki w pejzażu górnośląskim, s. 129 (3b); Lech Szaraniec, Osady i osiedla Katowic, "Śląsk", Katowice 2010, s. 145; Zofia Wieczorek, Kapliczki, krzyże, figury katowickie, s. 23 (6).
| Boża Męka przy ulicy Siemianowickiej (Pniaki) - 1910 r. |
 |
Krzyż na ulicy Siemianowickiej ufundowali w 1910 roku Andrzej Sidło (Schidlo) z żoną Marią, z domu Śmieszek (Schmieszek). Być może powstał w pracowni Karola Pokornego, katowickiego kamieniarza, autora licznych pomników i nagrobków. Krzyże Pokornego charakteryzowały się neogotyckimi elementami. W swoich pracach stosował ostrołukowe nisze, trójkątne daszki nad cokołami, a ich pola wypełniał ornamentem roślinnym lub symbolami religijnymi (8).
Okazały krzyż, otoczony ongiś zabudową Pniaków i Nowego Czekaju, stoi dziś w sąsiedztwie hal i Elektrociepłowni "Katowice". Niestety, jest mocno zaniedbany i wymaga profesjonalnej konserwacji.
Okazały krzyż, otoczony ongiś zabudową Pniaków i Nowego Czekaju, stoi dziś w sąsiedztwie hal i Elektrociepłowni "Katowice". Niestety, jest mocno zaniedbany i wymaga profesjonalnej konserwacji.
Aktualizacja: w połowie roku 2014 odrestaurowano krzyż przy ul. Siemianowickiej. Poniższe zdjęcia wykonałem 17 września 2014 r.
Na zakończenie przeglądu małej architektury sakralnej wspomnę jeszcze o trzech miejscach w Dąbrówce Małej - dwóch na Normie i jednym Pod Młynem. Pod dachem domu przy ul. Le Ronda 82 znajduje się wnęka, w której za przeszkleniem umieszczono obraz Matki Boskiej Częstochowskiej z około 1870 roku (9). Budynek przy ul. Le Ronda 68 posiada na frontowej elewacji dwie wnęki - w jednej z nich ostała się bliżej nieokreślona figurka. We wnęce pod dachem domu przy ulicy Pod Młynem 48 umieszczono figurkę św. Antoniego z Dzieciątkiem Jezus.
 |
| Dom przy ulicy Gen. Le Ronda 82 i zbliżenie na przeszkloną wnękę z obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej. |
 |
| Budynek mieszkalny przy ulicy Gen. Le Ronda 68 i figurka w jednej z wnęk. |
 |
| Dom przy ulicy Pod Młynem 48 i figurka św. Antoniego z Dzieciątkiem Jezus we wnęce budynku. |
Źródła i przypisy:
(1) Figura Matki Bożej, ustawiona na kościelnym dziedzińcu, przed II wojną światową stała w pobliskim parku (Plac Żołnierzy Września) - na podstawie opisu zdjęcia w galerii profilu Herb Dąbrówki Małej: http://nk.pl/#profile/10900356/gallery/album/2/25
(2) Więcej informacji o św. Janie Nepomucenie: http://www.brewiarz.pl/czytelnia/swieci/05-21a.php3. Więcej informacji o nepomukach: http://nepomuki.pl/nepomuk/index.html.
(3) Przygotowując tekst o małej architekturze sakralnej, w szczególności o Bożych Mękach, korzystałem z następującej literatury:
(5) Na podstawie:
(6) Zofia Wieczorek, Kapliczki, krzyże, figury katowickie. Świadkowie historii. Ocalić od zapomnienia, Wydawnictwo Fotonet, Katowice 2012.
(7) Maria Lipok-Bierwiaczonek, Przy śląskich drogach..., op. cit., s. 17.
Na bytomskim rynku stał ongiś pomnik z tablicą upamiętniającą mieszkańców powiatu bytomskiego, poległych w wojnie francusko-pruskiej (1870-1871). Wśród poległych wymieniony był Martin Zorychta z Dąbrówki Małej (Klein Dombrowka). Pomnik wieńczyła rzeźba śpiącego lwa, która, odnaleziona w warszawskim zoo, wróciła do Bytomia w 2008 roku. Zobacz także:
(9) Zofia Wieczorek, Kapliczki, krzyże, figury katowickie..., op. cit., s. 26.
(1) Figura Matki Bożej, ustawiona na kościelnym dziedzińcu, przed II wojną światową stała w pobliskim parku (Plac Żołnierzy Września) - na podstawie opisu zdjęcia w galerii profilu Herb Dąbrówki Małej: http://nk.pl/#profile/10900356/gallery/album/2/25
(2) Więcej informacji o św. Janie Nepomucenie: http://www.brewiarz.pl/czytelnia/swieci/05-21a.php3. Więcej informacji o nepomukach: http://nepomuki.pl/nepomuk/index.html.
(3) Przygotowując tekst o małej architekturze sakralnej, w szczególności o Bożych Mękach, korzystałem z następującej literatury:
- Maria Lipok-Bierwiaczonek, Przy śląskich drogach: kapliczki i krzyże przydrożne na Górnym Śląsku, Muzeum Śląskie, Katowice 1998.
- Ks. Jan Górecki, Krzyże i kapliczki w pejzażu górnośląskim, Instytut Górnośląski, Katowice 1999.
- Stanisław Gadomski, Krajobraz z kapliczką: kapliczki, krzyże i figury przydrożne województwa katowickiego, Górnośląska Oficyna Wydawnicza, Katowice 1997.
- Paweł Porwoł, Małe formy architektury sakralnej: kapliczki, figury, krzyże, Muzeum w Wodzisławiu Śląskim, Wodzisław Śląski 2005.
(5) Na podstawie:
- Edmund Odorkiewicz, Śląsk a powstanie styczniowe, Muzeum Śląskie w Katowicach, Katowice 2003.
- Zdzisław Grot, Rok 1863 w zaborze pruskim: udział społeczeństwa polskiego w powstaniu styczniowym, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1963, s. 113-115.
- Jan Ziemba, Po obu stronach Brynicy, Śląski Instytut Naukowy, Katowice 1973, s. 26-37 (rozdział Okres Wiosny Ludów i powstania styczniowego).
- Dariusz Nawrot, Z dziejów powstania styczniowego w Zagłębiu Dąbrowskim: bój o Sosnowiec i wyzwolenie trójkąta granicznego, Muzeum w Sosnowcu, Sosnowiec 2013.
- Eugeniusz Januła, Powstanie styczniowe w Zagłębiu Dąbrowskim, Nowe Zagłębie nr 1(25)/2013, s. 18-23.
(6) Zofia Wieczorek, Kapliczki, krzyże, figury katowickie. Świadkowie historii. Ocalić od zapomnienia, Wydawnictwo Fotonet, Katowice 2012.
(7) Maria Lipok-Bierwiaczonek, Przy śląskich drogach..., op. cit., s. 17.
Na bytomskim rynku stał ongiś pomnik z tablicą upamiętniającą mieszkańców powiatu bytomskiego, poległych w wojnie francusko-pruskiej (1870-1871). Wśród poległych wymieniony był Martin Zorychta z Dąbrówki Małej (Klein Dombrowka). Pomnik wieńczyła rzeźba śpiącego lwa, która, odnaleziona w warszawskim zoo, wróciła do Bytomia w 2008 roku. Zobacz także:
- Beuthener Kreisblatt, nr 4, 24 stycznia 1873, s. 15-16,
- Artykuł w serwisie internetowym "Onlineprojekt Gefallenendenkmäler".
(9) Zofia Wieczorek, Kapliczki, krzyże, figury katowickie..., op. cit., s. 26.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz