sobota, 29 czerwca 2013

Kolej piaskowa

Dziś garść informacji o kolei piaskowej, czyli wąskotorowej kolejce wożącej piasek z piaskowni w Małej Dąbrówce do Kopalni "Giesche" (dziś Kopalnia "Wieczorek" w Janowie-Nikiszowcu). Przypomnę, że w latach trzydziestych na terenie piaskowni odkryto kości zwierząt z epoki lodowcowej (więcej w O mamutach z Dąbrówki i Muzeum Śląskim).


Na początku lat dwudziestych ubiegłego wieku, wraz ze wzrostem wydobycia węgla w Kopalni "Giesche", rosło zapotrzebowanie na surowiec do tzw. podsadzki płynnej. Podsadzka płynna (hydrauliczna, "zamułka") polega na wypełnianiu wyeksploatowanych pokładów węglowych półpłynną masą, której głównym składnikiem jest piasek. Bogate pokłady piasku odkryto na terenie dominium (dworu) w Dąbrówce Małej nad rzeką Brynicą, który Spółka Giesche zakupiła w 1916 roku. Do połączenia nowej piaskowni z kopalnią postanowiono wykorzystać kolej wąskotorową (szerokość torów 785 mm). Kolej taka łączyła już liczne zakłady Spółki i służyła do przewozu materiałów, produktów, a także osób (popularny "Balkan" kursujący na odcinku Giszowiec-Wilhelmina).

15 lipca 1924 r. zarząd Kopalni "Giesche" złożył wniosek o udzielenie zezwolenia na budowę nowej wąskotorowej linii kolejowej. Po uzyskaniu zezwolenia (15 maja 1925 r.) przystąpiono do realizacji inwestycji. 15 maja 1928 r. nastąpił odbiór ostateczny całej kolei, ale jeszcze bez trakcji elektrycznej (elektryfikację zakończono w 1930 roku). Również w roku 1928 rozpoczęto wydobycie piasku w Małej Dąbrówce.

Przebieg kolejki piaskowej przedstawiał się następująco:

Przebieg kolejki piaskowej na mapie WIG z 1935 roku (numeracja własna, objaśnienia podane w artykule)
  1. Nowa trasa odgałęziała się od istniejącej sieci wąskotorowej w kilometrze 0,30 linii Szyb "Królewicz" - Szyb "Minna".
  2. Od ww. rozjazdu przez 670 m tor biegł równolegle do szosy Katowice-Mysłowice i przechodząc pod wiaduktem krzyżował się z szosą do Roździenia.
  3. Za wiaduktem tor położony był w łuku prawym o promieniu 50 m i dalej biegł równolegle do szosy w kierunku Roździenia (km 1,20-1,64; obecnie ulica Obrońców Westerplatte). Na tym odcinku zbudowano mijankę (zachodnią) oraz most nad rzeką Rawą. 
  4. Zastosowanie dwóch łuków, lewego i prawego (o promieniach 50 m każdy) pozwoliło skrzyżować w poziomie nową linię z istniejącym torem wąskim prowadzącym ze stacji zdawczo-odbiorczej nr 1 do Huty "Walther-Croneck" oraz z torem o normalnej szerokości. To drugie skrzyżowanie (km 1,84) znajdowało się równocześnie pod wiaduktem szlaku kolei normalnotorowej Dąbrówka Mała - Szopienice Północne. 
  5. Po wyjściu spod ww. wiaduktu linia kolei piaskowej wchodziła w łuk lewy (o promieniu 50 m), a następnie w odcinek prosty z kolejnym wiaduktem pod torem normalnym. 
  6. W km 2,07 zaczynał się jeszcze jeden łuk (lewy o promieniu 100 m), a dalej prosta z kolejnym wiaduktem, tym razem pod ulicą Jerzego (km 2,243). Na odcinku prostym, w km 2,43-2,57 zbudowano drugą mijankę (wschodnią). 
  7. Za mijanką i łukiem prawym (o promieniu 80 m) tor nowej linii przeprowadzono pod ulicą Bytomską (km 2,84; obecnie ulica Strzelców Bytomskich) łączącą Siemianowice Śląskie z Dąbrówką Małą. 
  8. W km 3,24 nowa linia przecinała w poziomie ulicę Młyńską (obecnie Pod Młynem) i przez 66 metrów biegła z lewej strony drogi polnej prowadzącej w kierunku Milowic (obecnie ulica Milowicka). 
  9. Następnie dużym łukiem lewym o promieniu 140 m tor skręcał w kierunku byłej owczarni, którą omijał z zachodniej strony łukiem prawym o promieniu 50 m (km 4,40-4,50). Po wyjściu z tego łuku, od km 4,60 tor ułożono na terenie piaskowni wzdłuż drogi polnej. Był to odcinek prosty, który według projektu miał zakończyć się kozłem oporowym w km 5,164. W praktyce tor wykonano do km 4,97.
Warto dodać, że od km 1,90 do km 3,00 tor kolei piaskowej położony był w wykopie, który w najgłębszym miejscu obniżał się do 6,62 m!

Przytoczę jeszcze, za Krzysztofem Soidą, fragment oryginalnego opisu technicznego projektu budowy linii z lutego 1925 roku: 
Kolejka do transportowania piasku będzie połączona w km 0,3 z istniejącym torem do transportowania piasku Szyb Królewicz—Szyb Minna. Kolejka prowadzi się równolegle do szosy Katowice—Mysłowice, krzyżuje tunelem w km 1,3+37 szosę Bagno—Mała Dąbrówka, wykonuje potem jeden łuk i prowadzi się dalej równolegle do ulicy Bagno—Mała Dąbrówka. Potem jest prowadzona w równej wysokości szyn przez tunel przestrzeni Bogucice—stacja załadowcza Mała Dąbrówka. W dalszym przebiegu prowadzi się kolejkę przez tunel pod torem łączącym dworzec Mala Dąbrówka—stacja załadowcza Mała Dąbrówka. Kolejka będzie potem w północnym kierunku dalej prowadzona pod ulicą Jerzego w Małej Dąbrówce, zbliża się potem do drogi prowadzącej wzdłuż budowy podtorowej dawniejszej kolei po prawym brzegu Odry, będzie wzdłuż tej drogi dalej prowadzona, wykonywa przed stawami oczyszczającymi Kopalni Georg jeden łuk, krzyżuje potem w północno-wschodnim szosę powiatową Huta Laury—Mała Dąbrówka i zostaje prowadzona w północnym kierunku przez ulicę Młyńską w jej wysokości. Tu stąd będzie kolejka prowadzona równolegle do drogi łączącej Mała Dąbrówka—Milowice. Przy kolonii Czakaj wykonywa kolejka przed drogą polną jeden łuk, prowadzi około dawniejszej owczarni, a potem dalej w północnym kierunku, aż do mającej być otwartej kopalni piaskowej.



  • Poza kopalnią "Wieczorek" piasek z Dąbrówki Małej, siecią wąskotorową, dostarczany był do szybów "Norma" (później "Generał Bem", Kopalnia "Katowice"), "Zygmunt August" (Kopalnia "Chorzów") i "Kinga" (Kopalnia "Barbara-Wyzwolenie"). Także czeladzka Kopalnia "Czerwona Gwardia" zaopatrywała się w piasek z Dąbrówki.

  • W 1951 roku piaskownia w Dąbrówce Małej przeszła na własność Przedsiębiorstwa Materiałów Podsadzkowych Przemysłu Węglowego (PMP-PW). Po ponad dwudziestu latach eksploatacji jej zasoby znalazły się na granicy wyczerpania. W roku 1954 piaskownię zamknięto, a jej majątek podzielono między kopalnie węgla "Wieczorek", "Siemianowice", "Czerwona Gwardia" i "Stalinogród" ("Katowice"). Każdy z tych zakładów otrzymał pracowników, wybrane maszyny, tory oraz tabor.

  • Przebieg kolejki piaskowej znajdziemy na mapie WIG z 1935, na mapie radzieckiej z 1944, zdjęciu lotniczym z 20 lutego 1945 oraz na mapach z lat 50. Zapraszam do Mapnika.

  • Ciekawym musiał być zapewne widok ciągnących przez Dąbrówkę na północ pustych wagoników i pełnych piasku, wracających na południe do kopalni. Dziś już praktycznie brak śladów po dawnej piaskowni i kolejce. Jeszcze na zdjęciach Rudolfa Rocksteina z 1962 roku możemy dojrzeć rów w którym jeździła "K-Bana" ("K-Bahn", potoczne określenie kolei wąskotorowej).

Burowiec na zdjęciu R. Rocksteina z 1962 r. (galeria profilu Herb Dąbrówki Małej w portalu Nasza Klasa).
Autor profilu rów oznaczony niebieską pinezką opisał następująco: "Tu jeździła "K-bahna" z pioskiem na zamułkę dla Kop. Wieczorek".



Przygotowując niniejszy artykuł korzystałem z następującej literatury:
  • L. Cichy, B. Gałuszka, Kopalnia "Wieczorek" (1826-1985), Śląski Instytut Naukowy, Katowice 1985, s. 100-101.
  • K. Soida, M. Furtak, T. Roszak, Koleje piaskowe T.1, "Betezda", Rybnik 2007, s. 7 i 10-17.
  • K. Soida, P. Nadolski, K. Tomczak, Koleje wąskotorowe zakładów Gieschego, Wydawnictwo Eurosprinter, Rybnik 2010, s. 76-82.
  • K. Soida, Koleje wąskotorowe na Górnym Śląsku: od czasów najdawniejszych do 1990 T.1, Dzieje kolei wąskotorowych. Cz. 1., "Śląsk", Katowice 1996, s. 102-111.
Osoby zainteresowane szczegółami technicznymi linii, taboru, infrastruktury kolejowej odsyłam do trzech ostatnich pozycji.

1 komentarz: