Dąbrówka i Jakubowice na mapach von Moora (1764-65)

W związku z, omawianymi już wcześniej (1), nadbrynicznymi konfliktami pomiędzy Siewierskim i Bytomskim, w 1764 i 1765 roku zostały wykreślone, piórem von Moora, kolejne plany spornych terenów. XIX-wieczne kopie map znajdują się w zbiorach kartograficznych Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie. Skany (jako ciekawostkę podam, że koszt ich pozyskania wyniósł... 4,50 zł) opublikowałem poniżej wraz z krótkim komentarzem. Szersze omówienie map zainteresowany Czytelnik znajdzie w pracach Józefa Łyżwińskiego i Janiny Stoksik (2).

1. Plan bańgowskich i jakubowickich gruntów, należących do Grafa von Henckel, używanych przez czeladzkich mieszczan (1764):

Mapa von Moora z 1764 r.
(kopia von Weicherta z 1804 r., Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Zbiór Kartograficzny sygn. AD 3.37)

Zbliżenie na fragment Jeziora Sędziszowskiego i bagna Osiec. Przy granicy gruntów Dąbrówki i Jakubowic leżał przysiółek Czekaj (Czekei).

Choć na mapie z 1764 r. nie zaznaczono wsi Dąbrówka, jedynie sąsiednie Milowice (Milowitz), to autor wskazał na niej północne grunty Dąbrówki (Dambrowker Territorium). Ciągną się one do dopływu Brynicy, łączącego rzekę z Jeziorem Sędziszowskim, oraz przysiółka Czekaj (Czekei). Za nim rozpościerają się już grunty jakubowickie (Jakubowitzer Grund). Ziemie te biegły ku Bogucicom. W dokumencie z 1637 r., wśród granic Bogucic, wymieniano właśnie "hranicze Jakubowskey" (3 i 5).

2. Plan rzeki Brynicy na odcinku stanowiącym granicę pomiędzy Księstwem Siewierskim i Bytomskim Wolnym Państwem Stanowym, uwzględniający sporne grunty przy Czeladzi i Bibieli (1765):

Mapa von Moora z 1765 r.
(kopia Hoehla z 1828 r., Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Zbiór Kartograficzny sygn. AD 3.46)

Zbliżenie na sporne grunty przy Czeladzi i Bańgowie..

Zbliżenie na Dąbrówkę Małą, Milowice i Jakubowice. W lewym dolnym rogu zaznaczono również Czekaj (Czeikau) oraz bagno Osiec (Oschetz), stanowiące część dawnego Jeziora Sędziszowskiego.

Mapa z 1765 r. przedstawia większy obszar nadbrynicznych ziem. Tym razem zaznaczono na niej Dąbrówkę Małą (Klein Dambrowka) i młyn na odnodze Brynicy. Przy nazwie wsi podano nazwisko jej właściciela: von Tzertanskÿ?. Prawdopodobnie jest to zniekształcone nazwisko von Szetyńskich, ówczesnych posiedzicieli Dąbrówki. Warto zwrócić uwagę, że autor zaznaczył na mapie położenie Jakubowic. Na północny-zachód od Dąbrówki, w okolicy jednego z dwóch, bliźniaczych stawów (przedstawionych m.in. na mapach Wielanda z 1736 r.) odnajdujemy pozostałości zabudowań opustoszałej wioski Jakubowice (Rudera von dem Wüsten=Dorf Jakubowitz) (4 i 5).

---

Źródła i przypisy:
(1) Więcej na temat sporów przygranicznych w:

• Ziegelofen, czyli o Dąbrówce na mapie Pezolda (1726),
• Północne okolice Dąbrówki na mapie z 1636 roku,
• Dąbrówka Mała w XVI wieku (przypis nr 3).

(2)

• Józef Łyżwiński, Zarzecze, Miejska Biblioteka Publiczna w Czeladzi, Czeladź 2006, s. 12-15. 
• Janina Stoksik, Siewierz i księstwo siewierskie w XVII- i XVIII-wiecznych przekazach kartograficznych w: Siewierz, Czeladź, Koziegłowy. Studia i materiały z dziejów Siewierza i księstwa siewierskiego, praca zbiorowa pod red. Feliksa Kiryka, Katowice 1994, s. 607-609.

(3) Ludwik Musioł, Materjały do dziejów wielkich Katowic (1299-1799), Katowice 1994 (przedruk oryginału z 1936 r.), s. 92-94.
(4) Przy tłumaczeniu starych dokumentów przydają się... stare słowniki. I tak dla przykładu, w niemiecko-polskim słowniku z 1772 roku autorstwa Michała Abrahama Trotza, na stronie 1898 czytamy, że Rudera to "obaliny, starego muru kęs, gruz".

(5) Aktualne informacje dot. historii Jakubowic zawiera praca Bulla K., Noparlik P., Zaginiona wieś Jakubowice, w książce Wieś miniona. Ciało, zdrowie, bezpieczeństwo, red. A. Przybyła-Dumin, K. Fokt, P. Nocuń, Muzeum "Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie", Chorzów 2023, s. 199-254.

Dąbrówka Mała w "Katastrze Karolińskim" (1723-1724)

W zbiorach Archiwum Państwowego we Wrocławiu znajduje się nader interesujące źródło do historii śląskich miejscowości. "Kataster Karoliński", bo o nim mowa, powstał w latach dwudziestych XVIII wieku z polecenia cesarza Karola VI Habsburga (stąd określenie katastru) (1). Cesarz postanowił zreformować pewien sięgający XVI w. podatek, którego podstawą była oszacowana wartość majątków i dochodów poddanych (indykcja) (2). Rewizję (rektyfikację) indykcji przeprowadzono odrębnie dla dóbr szlacheckich (dominiów), wsi i miast. Dla Dąbrówki Małej (Klein Dambrowka lub Klein Dombrowka) dostępne są jedynie dokumenty dotyczące ludności wiejskiej (3). Ich skany, udostępnione przez Archiwum Państwowe we Wrocławiu, można obejrzeć po kliknięciu w poniższe numery stron:

182 · 183 · 184 · 185 · 186 · 187 · 188 · 189 · 190 · 191 · 192 · 193 · 194

Fragment specyfikacji poddanych z pieczęcią (s. 189) (3).

Akta Dąbrówki Małej składają się z czterech dokumentów: specyfikacji poddanych (Unterthaner Specification, s. 183-189), oświadczenia podsumowującego samooszacowanie (Der Unterthaner Bekanntnüß, s. 190-191) oraz protokołu i podsumowania komisji rewizyjnej (Prothocollum i Unterthaner Befunds=Tabella, s. 192-194). Dwa pierwsze dokumenty w maju i czerwcu roku 1723, w imieniu niepiśmiennych (schraiben unkundig) włodarza i ławnika, wypełnił, podpisy złożył i pieczęć przyłożył Walenty ZAREMBA, miejscowy pisarz dworski (Herrschafts-Wirtschafts Schraiber). Dwa kolejne przygotowała trzyosobowa komisja, która przybyła z wizytacją do Dąbrówki Małej we wrześniu 1724 roku. Garść informacji z przytoczonych właśnie dokumentów zawiera poniższa lista:

Bóg się rodzi, moc truchleje

Ziegelofen, czyli o Dąbrówce na mapie Pezolda (1726)

W zbiorach kartograficznych Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie znajduje się mapa Brynicy i jej nadbrzeżnych okolic (od wsi Zendek aż do ujścia rzeki do Czarnej Przemszy w Mysłowicach), wykonana w czerwcu 1726 r. przez Daniela Pezolda (1). Przypomnijmy, że Brynica stanowiła wówczas granicę pomiędzy księstwem siewierskim i ziemią śląską. Pezold wyróżnił dwa obszary na prawym (śląskim) brzegu rzeki, o które toczyły się spory graniczne: grunty jakubowickie, do których prawa rościła sobie Czeladź oraz las w sąsiedztwie siewierskiej wsi Zendek (2). W związku z tym, że przy okazji wykreślono inne nadbryniczne miejscowości, mapa może stanowić interesujące źródło do ich XVIII-wiecznej historii.

Mapa Daniela Pezolda z 1726 r. (Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Zbiór Kartograficzny sygn. AD 4.15) (1).

Na mapie zaznaczono również i naszą Dąbrówkę (Dambrowcke) oraz sąsiednie Milowice (Milowitz). Podobnie jak na innych planach z tego okresu, na bocznym ramieniu Brynicy zaznaczono młyn w Dąbrówce (Mühle). Nieopodal niego wskazano zaś Ziegelofen, czyli piec do wypalania cegieł. Należy przypuszczać, że był to polowy piec cegielny, który powstał dla doraźnych potrzeb tutejszego dworu czy folwarku. Możemy sobie wyobrazić, jak z wydobytej w okolicy gliny doświadczony strycharz formował cegły, suszył je, a następnie wypalał właśnie w takim, specjalnie do tego celu wybudowanym piecu (3).

Fragment mapy Pezolda obejmujący Dąbrówkę z młynem i piecem do wypalania cegieł, Milowice oraz młyn w Pogoni (Pogonier Mühl). Warto też zwrócić uwagę na charakterystyczny staw, leżący przy drodze ku Siemianowicom (1).

Co ciekawe, dwieście lat później, w pierwszej połowie XX wieku, również Pod Młynem funkcjonowała, już na większą skalę i przy użyciu nowocześniejszych technologii produkcji, cegielnia parowa (Dampfziegelei). Jej właścicielem był Emanuel Rak (4).

Cegielnia parowa w Dąbrówce Małej na mapie z 1933 r. Ówczesny jej adres to Młyńska 28 (5).

Ogłoszenie reklamowe cegielni Emanuela Raka, opublikowane w 1932 r. w jednodniówce, wydanej z okazji 20. rocznicy powstania Towarzystwa Śpiewu im. "Wanda".

---

Źródła i przypisy:
(1) Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Zbiór kartograficzny AD 4.15 (zgoda na publikację w piśmie OD5.841.672.2015 z 10 listopada 2015 r.). Dziękuję serdecznie Panom Januszowi Hetmańczykowi, autorowi monografii Dobieszowic oraz Karolowi Zglińskiemu, Kierownikowi Sekcji Reprografii i Digitalizacji AGAD w Warszawie za pomoc w udostępnieniu mapy Daniela Pezolda.
(2) Janina Stoksik, Siewierz i księstwo siewierskie w XVII- i XVIII-wiecznych przekazach kartograficznych w: Siewierz, Czeladź, Koziegłowy. Studia i materiały z dziejów Siewierza i księstwa siewierskiego, praca zbiorowa pod red. Feliksa Kiryka, Katowice 1994, s. 606-607.
(3) Więcej informacji na temat dawnego wyrobu cegieł w artykule Elżbiety Wijas-Grocholskiej pt. "Wiejskie budownictwo murowane z cegły - tynkowane".
(4) Emanuel Rak, jako właściciel cegielni parowej w Dąbrówce Małej, występuje wielokrotnie w księgach handlowych. Wśród właścicieli zakładu występują również Edmund Rak (zob. Gazeta Urzędowa Powiatu Katowickiego nr 43, Katowice 1932, s. 181), Fr. Cichoń (zob. Przewodnik gospodarczy województw: kieleckiego, krakowskiego i śląskiego 1938, s. 265) i L. Czosnek (zob. księgi handlowe z lat 1941 i 1942).
(5) Spis abonentów sieci telefonicznych Dyrekcji Okręgu Poczt i Telegrafów w Katowicach na 1939 r., Warszawa 1939, s. 21: "Cegielnia Parowa Em. Rak, wł. L. Drosnek, Mała Dąbrówka, Młyńska 28". W pisowni nazwiska właściciela wystąpił prawdopodobnie błąd i powinno być "L. Czosnek".

Właściciele Dąbrówki Małej pod koniec XVIII wieku

Na podstawie dokumentów zgromadzonych w Archiwum Państwowym w Katowicach (1) możemy uzupełnić poczet dawnych właścicieli Dąbrówki Małej. Choć większość pism jest (przynajmniej dla mnie) trudna do odczytania (teksty w języku niemieckim, pisane odręcznym gotykiem), to można z nich wyciągnąć ogólne informacje na temat posiedzicieli. Pozyskane w ten sposób dane udaje się potwierdzić w innych źródłach np. XVIII-wiecznym czasopiśmie "Schlesische Provinzialblätter" (2), kalendarzach gotajskich i in. Z dostępnych materiałów wynika, że koniec wieku XVIII obfitował w częste zmiany właścicieli majątku Klein Dombrowka.

• Przypomnijmy, że w połowie XVIII wieku właścicielem Dąbrówki Małej był Jan Krzysztof Mieroszewski, pierwszy ordynat mysłowicki. Po jego śmierci w 1755 roku Dąbrówkę objęła w posiadanie córka Józefa Maria i jej mąż - Franciszek von Schwellengräbel (3). Około 1761 roku Józefa Maria odsprzedała miejscowość Szetyńskim (4).


• Nowymi właścicielami Dąbrówki Małej zostali Karol Szetyński (Carl von Schetinsky) i Filipina Teresa Szetyńska z domu Halama (Philippine Theresia von Schetinsky geb. von Halama). W 1790 roku Karol Szetyński przekazał fundację na rzecz kościoła w Bogucicach, wkrótce też zmarł, a Dąbrówkę przejęła córka Szetyńskich - Karolina, zamężna wpierw von Dresler, a później von Jeanneret.


• 29 maja 1792 roku Karolina z Szetyńskich von Jeanneret sprzedała Dąbrówkę (5). Miejscowość zakupili Karol Raczek, właściciel Czekanowa (Carl Gustav Valentin von Raczeck auf Czakanau, 1753-1827) i jego szwagier, Franciszek Galli (Franz Galli, kupiec z Gliwic, członek mediolańskiego rodu osiadłego na Górnym Śląsku). Karol wraz ze swoją małżonką Katarzyną Galli (siostrą Franciszka) dali początek linii Raczków, do której należały Przyszowice i Gierałtowice (6).
  
  

  

  Wzmianka o transakcji w Schlesische Provinzialblätter, Band 16, October 1792, s. 375.

  
  

  

  

  Przy bocznej ścianie kościoła w Przyszowicach (zdjęcie po lewej) ułożone są płyty nagrobne Katarzyny Galli, Karola Raczka i jednej z ich córek - Amalii (po prawej).

  

  

  Zawieszona nad płytami tablica informuje, że Karol von Raczek był właścicielem Dąbrówki Małej.
  Po prawej pałac Raczków w Przyszowicach.

  
  Dąbrówka krótko należała do nowych właścicieli, bo już w grudniu 1792 roku odsprzedali ją kolejnej osobie (7).
  
  

  

  Wzmianka o transakcji w Schlesische Provinzialblätter, Band 18, October 1793, s. 360.