Bóg się rodzi, moc truchleje

Ziegelofen, czyli o Dąbrówce na mapie Pezolda (1726)

W zbiorach kartograficznych Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie znajduje się mapa Brynicy i jej nadbrzeżnych okolic (od wsi Zendek aż do ujścia rzeki do Czarnej Przemszy w Mysłowicach), wykonana w czerwcu 1726 r. przez Daniela Pezolda (1). Przypomnijmy, że Brynica stanowiła wówczas granicę pomiędzy księstwem siewierskim i ziemią śląską. Pezold wyróżnił dwa obszary na prawym (śląskim) brzegu rzeki, o które toczyły się spory graniczne: grunty jakubowickie, do których prawa rościła sobie Czeladź oraz las w sąsiedztwie siewierskiej wsi Zendek (2). W związku z tym, że przy okazji wykreślono inne nadbryniczne miejscowości, mapa może stanowić interesujące źródło do ich XVIII-wiecznej historii.

Mapa Daniela Pezolda z 1726 r. (Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Zbiór Kartograficzny sygn. AD 4.15) (1).

Na mapie zaznaczono również i naszą Dąbrówkę (Dambrowcke) oraz sąsiednie Milowice (Milowitz). Podobnie jak na innych planach z tego okresu, na bocznym ramieniu Brynicy zaznaczono młyn w Dąbrówce (Mühle). Nieopodal niego wskazano zaś Ziegelofen, czyli piec do wypalania cegieł. Należy przypuszczać, że był to polowy piec cegielny, który powstał dla doraźnych potrzeb tutejszego dworu czy folwarku. Możemy sobie wyobrazić, jak z wydobytej w okolicy gliny doświadczony strycharz formował cegły, suszył je, a następnie wypalał właśnie w takim, specjalnie do tego celu wybudowanym piecu (3).

Fragment mapy Pezolda obejmujący Dąbrówkę z młynem i piecem do wypalania cegieł, Milowice oraz młyn w Pogoni (Pogonier Mühl). Warto też zwrócić uwagę na charakterystyczny staw, leżący przy drodze ku Siemianowicom (1).

Co ciekawe, dwieście lat później, w pierwszej połowie XX wieku, również Pod Młynem funkcjonowała, już na większą skalę i przy użyciu nowocześniejszych technologii produkcji, cegielnia parowa (Dampfziegelei). Jej właścicielem był Emanuel Rak (4).

Cegielnia parowa w Dąbrówce Małej na mapie z 1933 r. Ówczesny jej adres to Młyńska 28 (5).

Ogłoszenie reklamowe cegielni Emanuela Raka, opublikowane w 1932 r. w jednodniówce, wydanej z okazji 20. rocznicy powstania Towarzystwa Śpiewu im. "Wanda".

---

Źródła i przypisy:
(1) Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Zbiór kartograficzny AD 4.15 (zgoda na publikację w piśmie OD5.841.672.2015 z 10 listopada 2015 r.). Dziękuję serdecznie Panom Januszowi Hetmańczykowi, autorowi monografii Dobieszowic oraz Karolowi Zglińskiemu, Kierownikowi Sekcji Reprografii i Digitalizacji AGAD w Warszawie za pomoc w udostępnieniu mapy Daniela Pezolda.
(2) Janina Stoksik, Siewierz i księstwo siewierskie w XVII- i XVIII-wiecznych przekazach kartograficznych w: Siewierz, Czeladź, Koziegłowy. Studia i materiały z dziejów Siewierza i księstwa siewierskiego, praca zbiorowa pod red. Feliksa Kiryka, Katowice 1994, s. 606-607.
(3) Więcej informacji na temat dawnego wyrobu cegieł w artykule Elżbiety Wijas-Grocholskiej pt. "Wiejskie budownictwo murowane z cegły - tynkowane".
(4) Emanuel Rak, jako właściciel cegielni parowej w Dąbrówce Małej, występuje wielokrotnie w księgach handlowych. Wśród właścicieli zakładu występują również Edmund Rak (zob. Gazeta Urzędowa Powiatu Katowickiego nr 43, Katowice 1932, s. 181), Fr. Cichoń (zob. Przewodnik gospodarczy województw: kieleckiego, krakowskiego i śląskiego 1938, s. 265) i L. Czosnek (zob. księgi handlowe z lat 1941 i 1942).
(5) Spis abonentów sieci telefonicznych Dyrekcji Okręgu Poczt i Telegrafów w Katowicach na 1939 r., Warszawa 1939, s. 21: "Cegielnia Parowa Em. Rak, wł. L. Drosnek, Mała Dąbrówka, Młyńska 28". W pisowni nazwiska właściciela wystąpił prawdopodobnie błąd i powinno być "L. Czosnek".

Właściciele Dąbrówki Małej pod koniec XVIII wieku

Na podstawie dokumentów zgromadzonych w Archiwum Państwowym w Katowicach (1) możemy uzupełnić poczet dawnych właścicieli Dąbrówki Małej. Choć większość pism jest (przynajmniej dla mnie) trudna do odczytania (teksty w języku niemieckim, pisane odręcznym gotykiem), to można z nich wyciągnąć ogólne informacje na temat posiedzicieli. Pozyskane w ten sposób dane udaje się potwierdzić w innych źródłach np. XVIII-wiecznym czasopiśmie "Schlesische Provinzialblätter" (2), kalendarzach gotajskich i in. Z dostępnych materiałów wynika, że koniec wieku XVIII obfitował w częste zmiany właścicieli majątku Klein Dombrowka.

• Przypomnijmy, że w połowie XVIII wieku właścicielem Dąbrówki Małej był Jan Krzysztof Mieroszewski, pierwszy ordynat mysłowicki. Po jego śmierci w 1755 roku Dąbrówkę objęła w posiadanie córka Józefa Maria i jej mąż - Franciszek von Schwellengräbel (3). Około 1761 roku Józefa Maria odsprzedała miejscowość Szetyńskim (4).


• Nowymi właścicielami Dąbrówki Małej zostali Karol Szetyński (Carl von Schetinsky) i Filipina Teresa Szetyńska z domu Halama (Philippine Theresia von Schetinsky geb. von Halama). W 1790 roku Karol Szetyński przekazał fundację na rzecz kościoła w Bogucicach, wkrótce też zmarł, a Dąbrówkę przejęła córka Szetyńskich - Karolina, zamężna wpierw von Dresler, a później von Jeanneret.


• 29 maja 1792 roku Karolina z Szetyńskich von Jeanneret sprzedała Dąbrówkę (5). Miejscowość zakupili Karol Raczek, właściciel Czekanowa (Carl Gustav Valentin von Raczeck auf Czakanau, 1753-1827) i jego szwagier, Franciszek Galli (Franz Galli, kupiec z Gliwic, członek mediolańskiego rodu osiadłego na Górnym Śląsku). Karol wraz ze swoją małżonką Katarzyną Galli (siostrą Franciszka) dali początek linii Raczków, do której należały Przyszowice i Gierałtowice (6).
  
  

  

  Wzmianka o transakcji w Schlesische Provinzialblätter, Band 16, October 1792, s. 375.

  
  

  

  

  Przy bocznej ścianie kościoła w Przyszowicach (zdjęcie po lewej) ułożone są płyty nagrobne Katarzyny Galli, Karola Raczka i jednej z ich córek - Amalii (po prawej).

  

  

  Zawieszona nad płytami tablica informuje, że Karol von Raczek był właścicielem Dąbrówki Małej.
  Po prawej pałac Raczków w Przyszowicach.

  
  Dąbrówka krótko należała do nowych właścicieli, bo już w grudniu 1792 roku odsprzedali ją kolejnej osobie (7).
  
  

  

  Wzmianka o transakcji w Schlesische Provinzialblätter, Band 18, October 1793, s. 360.

Towarzystwo Śpiewu im. "Wanda" w Dąbrówce Małej

Zapewne nie tylko ja, w drodze do Bogucic, często zwracam uwagę na tablicę wmurowaną w ścianę domu przy ulicy Le Ronda 56. Napis sprzed bez mała siedmiu dekad głosi:

1912-1947
DLA CIEBIE ŚPIEWAMY O POLSKO
W TYM DOMU W ROKU 1912 ZOSTAŁO ZAŁOŻONE TOW. ŚPIEWU WANDA

Niniejszy artykuł poświęcony będzie właśnie Towarzystwu Śpiewu "Wanda" w Dąbrówce Małej (1). Skróconą historię chóru oparłem na materiałach Jana Fojcika, wybitnego działacza na niwie śląskiej pieśni. Następnie przytoczyłem obszerny artykuł z jednodniówki wydanej z okazji 20-lecia Towarzystwa oraz reportaż z obchodów tejże rocznicy. Na zakończenie zamieściłem wybrane fragmenty ze wspomnień Józefa Bortla, prezesa chóru "Wanda" w latach 1928-1934.

Dom przy ulicy Le Ronda 56. W mieszkaniu Państwa Płonków w 1912 roku powstał chór "Wanda", o czym przypomina tablica pamiątkowa.

Chór mieszany "Wanda" powstał 14 stycznia 1912 roku i do Związku Śląskich Kół Śpiewaczych (istniejącego od 1910 r.) przystąpił w lutym tegoż roku. Chór założono w mieszkaniu gorliwego opiekuna zespołu Jana Płonki (dom przy ulicy Le Ronda 56 w Dąbrówce Małej). Obok kilku działaczy, którzy w tym czasie byli już członkami chóru "Lira" w Bogucicach, współzałożycielem był również prezes Związku Michał Wolski. Pierwszym prezesem chóru był Kleofas Szeliga, dyrygentem krótki czas Józef Łukaszczyk, następnie Jakub Papczok i Teodor Lewandowski. Działalność zespołu była od początku ożywiona, bo już w pierwszych miesiącach organizowano obchody patriotyczne oraz brano udział w imprezach innych towarzystw śpiewaczych. Jeszcze tego samego roku - 16 maja 1912 - chór wziął udział w Zjeździe Związku Śląskich Kół Śpiewaczych na Zadolu (obecnie dzielnica Katowic), gdzie wykonał skoczną piosnkę "Była babuleńka" (2). 8 września 1912 roku odegrano przedstawienie amatorskie w "Reichshalle" w Katowicach (obecnie Filharmonia Śląska). Ponieważ odbywano lekcje w mieszkaniach prywatnych, policja pruska nie mogła chórowi wiele szkodzić, za to wywierano nacisk na członków ze strony pracodawców, grożąc wyrzuceniem z mieszkań służbowych tych, którzy nie opuszczą szeregów chóru. W okresie założenia chór liczył 55 członków, w 1930 roku 66, zaś w 1939 roku 135. Działalność zawieszoną z chwilą wybuchu I wojny światowej wznowiono we wrześniu 1917 roku, pozyskawszy jako dyrygenta Jana Hornika z Bogucic. Zarząd chóru składał się w tym czasie z samych kobiet. W okresie plebiscytowym pracowano z przerwami, raz z powodu terroru bojówek niemieckich, później z powodu czynnego udziału członków w powstaniach. W 1919 roku powstało w Dąbrówce Małej, staraniem członków "Wandy", towarzystwo gimnastyczne "Sokół". W czerwcu 1920 roku odegrano na Górze Św. Anny przedstawienie amatorskie połączone z produkcjami chóru. Od 1922 do 1928 funkcję dyrygenta pełnili kolejno: Józef Rzeźniczek, Wojciech Łabuś, Emil Miłek, Franciszek Wanot, Marta Cholewówna, Alfred Skowronek, Konrad Wróbel, Ludwik Kiszała, Augustyn Jeszke, Paweł Szwarc, Wojciech Bywalec i Teodor Lewandowski. Ciągła zmiana dyrygentów nie wpływała dodatnio na rozwój zespołu, który też w tych latach bardzo podupadł. Od 1928 do 1932 roku dyrygentem był Paweł Pietrek z Siemianowic, pod którego batutą chór się zaczął odradzać. Na dalszy rozwój zespołu decydująco wpłynął także urzędujący w tych latach prezes Józef Bortel. Od 1934 roku funkcję dyrygenta pełnił Bernard Strużyna (funkcję tę pełnił do 1953 roku). Z większych imprez zorganizowanych przez "Wandę" należy wymienić następujące wieczory pieśni: 20 listopada 1927, 2 lutego 1929, 20 lutego 1931 i 4 grudnia 1938 roku. W ramach obchodu 20-lecia istnienia oraz poświęcenia sztandaru w dniu 17 stycznia 1932 roku chór wykonał "I Litanię Ostrobramską" Stanisława Moniuszki. Rocznicę 25-lecia w październiku 1937 roku połączono z uroczystym odsłonięciem w Dąbrówce Małej Pomnika Powstańców Śląskich. Podczas pierwszych zjazdów śpiewaczych na Zadolu (do 1914 roku) chór występował 4 razy, w latach międzywojennych - 14 razy, a od 1946 roku jeszcze 4 razy. Po wojnie działalność wznowiono we wrześniu 1945 roku. Do zespołu należało 75 śpiewaków. W czerwcu 1947 roku w związku z 35-leciem chóru odbyła się akademia i festyn śpiewaczy. Z tej też okazji wmurowano tablicę pamiątkową w ścianę domu, w którym został założony chór (3). W lipcu 1949 roku koncertowano wspólnie z chórem "Echo" z Mysłowic. W maju 1950 roku zorganizowano wieczór pieśni. W październiku 1951 roku urządzono koncert w ramach Festiwalu Muzyki Polskiej. W 1952 roku chór koncertował również w Szopienicach. W 1950 roku działalność chóru oparto na świetlicy kopalni "Siemianowice", a w 1951 roku próbowano współpracować z klubem fabrycznym Zakładów Cynkowych w Szopienicach, jednak starania te nie dały oczekiwanych rezultatów. Chór w 1953 roku zawiesił działalność i po bezowocnych próbach wznowienia pracy został skreślony z listy członków Zjednoczenia Polskich Zespołów Śpiewaczych w październiku 1955 roku (4).

Chór mieszany "Wanda" w Małej Dąbrówce (1920 r.).
Źródło zdjęcia: Rajmund Hanke, Śpiewacy śląscy - fotografia XX wieku (5).

W niedzielę 17 stycznia 1932 roku śpiewacy z "Wandy" i mieszkańcy Małej Dąbrówki uroczyście obchodzili 20. rocznicę powstania chóru. W wydanej z tej okazji jednodniówce znalazł się artykuł traktujący o historii towarzystwa do roku 1932, opracowany przez ówczesnego prezesa chóru Józefa Bortla. Jego oryginalną treść (ze wstępem Augustyna Arendarczyka) przytoczyłem poniżej (6):

Ptaki w Dąbrówce Małej i okolicach

Niniejszy wpis jest zalążkiem szerszego opracowania o ptakach występujących w Dąbrówce Małej i jej okolicach. Z czasem artykuł będzie uzupełniany o nowe treści. Cieszę się, że na łamach bloga mogę połączyć zainteresowania Dąbrówką Małą i ptakami.

Zbliża się wiosna, wyśmienita pora do obserwacji ptaków. Samczyki poczynają głośno oznajmiać swój rewir, wabić samiczki i odstraszać rywali. Pięknie ubarwione w okresie godowym ptaki łatwiej dojrzeć, bo roślinność dopiero się zieleni i liście nie przeszkadzają w obserwacji. Już zimą warto przyglądać się ptakom, by zauważyć zmiany, jakie zachodzą wraz z nastaniem wiosny. Śmielej odzywają się tedy ptaki, które zimowały, a prawdziwy gwar nastaje wraz z powrotem gatunków, które zimę spędziły w cieplejszych miejscach. Do ptasiej orkiestry dołączają kolejne wędrowne gatunki. Niektóre wracają wcześnie (np. zięba, pierwiosnek), na inne zaś trzeba czekać nawet do maja (np. wilga, dziwonia).

Z ksiąg metrykalnych parafii w Czeladzi (1600-1750)

Serwis internetowy FamilySearch.org gromadzi setki zdigitalizowanych ksiąg metrykalnych z całego świata. To niebywała gratka dla historyków i osób poszukujących informacji o przodkach. Ja zainteresowałem się księgami parafii św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Czeladzi, do której należała ongiś nasza Dąbrówka (podobnie jak Milowice, Siemianowice, Wojkowice, Przełajka). Spośród dostępnych mikrofilmów przejrzałem wpisy w księgach chrztów (urodzeń), ślubów i zgonów z lat 1600-1750. Szczególną uwagę zwróciłem na księgi chrztów. Zawierają one bowiem najstarsze dane (od roku 1600, ale niestety brakuje wpisów m.in. z lat 1611-1652; akta ślubów dostępne są od 1651 r., zaś akta zgonów od 1734 r.), a na ich kartach osoby często występują wielokrotnie (jako rodzice, rodzice chrzestni), co umożliwia porównywanie pisowni ich nazwisk, miejscowości pochodzenia itp. W księgach szukałem głównie informacji o dawnych mieszkańcach Dąbrówki Małej. Przy okazji udało się pozyskać ciekawe informacje o sąsiednich miejscowościach (Milowice, Sadzawki, Czekaj). Efektem przeglądu są poniższe artykuły, do lektury których serdecznie zapraszam.